4 ویژگی اساسی دانشنامه فاطمی(س)

حجت‌الاسلام کاظم رحمان‌ستایش، عضو شورای علمی دانشنامه فاطمی(س) معتقد است: این مجموعه شش جلدی که هم‌اینک در دست انتشار قرار دارد، 4 ویژگی «جامعیت، جامعیت در آراء، توجه به عموم مخاطبان و استفاده از منابع دست اول»‌را داراست.

پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی پس از انتشار دانشنامه امام علی(ع)، با توجه به لزوم اسوه‌پذیری از حضرت زهرا(س) از یک سو و نبود کتاب مرجعی در حوزه مطالعات زنان و تبیین مبانی حقوق و حرمت زن در اسلام تدوین از سوی دیگر، تدوین دانشنامه فاطمی(س) را آغاز کرد. مباحث این دانشنامه در ساختار علمی موضوعی در 118 مدخل و در شش جلد

تنظیم شده است. دانشنامه فاطمی در نخستین جشنواره ملی ارتقای کیفیت آثار، محصولات و فعالیت‌های فرهنگی که صبح روز سه‌شنبه 11 تیرماه 1392 برگزار شد، یکی از جوایز برتر را به خود اختصاص داد و حجت‌الاسلام علی ذوعلم رییس پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی نیز مورد تقدیر قرار گرفت.

به مناسبت زیر چاپ رفتن این اثر سترگ، یادداشت شفاهی حجت‌الاسلام کاظم رحمان‌ستایش، عضو شورای علمی دانشنامه فاطمی(س) منتشر می‌شود.

ایران اسلامی به عنوان کشوری که مهد محبت اهل بیت و حمایت از اندیشه و مکتب آنان است، وظیفه دارد که به هر شکل ممکن در معرفی و شناساندن اهل بیت(ع) و مکتب ایشان به مردم جهان اقدام کند. یکی از کارهایی که به عنوان ارائه ای نو از مکاتب و از دیدگاه ها در دوره معاصر متعارف شده، استفاده از دانشنامه ها است. بحمدالله در دوره معاصر در شهر مقدس قم اهتمام به دانشنامه ها بوجود آمده و کارایی و کارآمدی آنها بیش از پیش شناخته شده است.

ضرورت تدوین دانشنامه فاطمی (س): حضرت فاطمه زهرا(س)که تنها زن معصوم در بین زنان عالم است، از بزرگان و از اسوه‌هایی است که باید به صورتی دقیق تر و عمیق تر از بسیاری دیگر از بزرگان، معرفی شود. چند ویژگی در ایشان وجود دارد که این اهمیت را ایجاد می‌کند.

اول: زن بودن ایشان است. تکرار این نکته که در زمان عرب جاهلی و در زمان رسول الله(ص) و پیش از بعثت، زن منزلت اجتماعی نداشت و پیامبر اکرم (ص) این منزلت را ایجاد کردند، فقط جهت تاکید ذکر می‌شود و نیازی به تبیین ندارد.

دوم: پس از تغییر فرهنگ جاهلی، ایشان بهترین نمونه مثبتی است که پیامبر(ص)  از منزلت و جایگاه زن در اسلام ارائه کرد. سوم: حضرت زهرا(س) همسر امیر المومنین(ع) و مادر یازده معصوم دیگر است. همه این جهات باعث می‌شود که این فرد و این زن معصوم و وارسته، این جایگاه را پیدا کند که به عنوان دانشنامه موضوع شده و مورد توجه و بررسی قرار بگیرد.

ویژگی‌های دانشنامه: تألیفات زیادی در مورد مقام آن حضرت نوشته شده است. آنچه که این تألیف و نگارش را متمایز می کند، چند ویژگی است.

ویژگی اول: جامعیت(توجه همه جانبه به شخصیت حضرت)؛ تألیفاتی که در موضوع حضرت فاطمه زهرا (س) ارائه شده شکل های مختلفی دارد. برخی از مؤلفان صرفاً به گزارشی تاریخی از ایشان و برخی به بررسی و جمع آوری روایات ایشان و یا به اخلاقیات،و یا ذکر فضایل و موارد دیگر اکتفا کرده‌اند. اما در این میان یک تألیف جامع که همه جوانب شخصیت ایشان را در نظر داشته و مباحث تاریخی؛ فضایل حضرت؛ فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی، خانوادگی و اقتصادی را و اندیشه‌های ایشان را مورد مطالعه قرار داد، تقریبا می توان گفت تا به حال وجود نداشته است.این دانشنامه سعی کرده به شکل جامع همه این زوایا را مورد توجه قرار دهد و به صورت دقیق آنها را گزارش کند.

ویژگی دوم: توجه به عموم مخاطبان؛ برخی کتب با موضوع حضرت، با مخاطین خاص سخن گفته اند و مخاطبشان بزرگسالان یا کودکان یا خصوص مردمان کم سواد و ... است. اما دانشنامه فاطمی(س) یک مجموعه جامعی است که مخاطب خاصی را به این معنا مد نظر ندارد، بلکه وظیفه دارد که اطلاعاتی لازم را با قلمی شیوا و به دور از پیچیدگی، در اختیار همه بگذارد تا هر کسی بتواند در حد خود، از این اطلاعات استفاده کند.

ویژگی سوم: جامعیت در آراء و مطالب؛ برخی کسانی که به تألیف در این موضوعات می پردازند بنا دارند نکته ای که مد نظرشان هست از ابتدا تا انتها به عنوان هدف گرفته و به دنبال اثبات آن باشند. بدون آنکه به دیگر انظار و نکات معارض توجه کنند. در دانشنامه فاطمی(س) بنا بر این بوده که در هر موضوع به نکات و اطلاعات مقابل که به شکل نامتعارف نقل شده است نیز توجه شود. از این رو گاه به شکل صریح و گاه تلویحی و بنیادین، ریشه بسیاری از شبهاتی که در مورد حضرت، تاریخ زندگی و عملکردهای ایشان هست، زده شده و پاسخ داده می شود. توجه به این نکته اهمیت این دانشنامه را بیشتر خواهد کرد.

ویژگی چهارم: استفاده از منابع دسته اول؛ هر یک از مقالات این دانشنامه، مخاطبان خود را به بسیاری از منابع دست اول سوق می دهد. عزیزانی که در تدوین این دانشنامه دست اندرکار بودند، این جهت برایشان بسیار مهم بود که منابع دست اول بوده و چندباره و به دقت به ارجاعات آن منابع مراجعه و اینها را کنترل می کردند. در کنار آن دراین دانشنامه بسیاری از ویژگی های دیگر نیز وجود دارد که در جای خود قابل طرح هست.

ساختار دانشنامه: در ابتدای کار این شبهه مطرح بود که آیا در رابطه با حضرت با توجه به نوع موضوعات و مداخل می توان دانشنامه نوشت یا خیر؟ واقعیت این است که هنوز در دایرة المعارف ها و دانشنامه ها تعریف دقیق و استانداردی که مورد توافق همگان باشد،وجود ندارد. مجموعه حاضر بر خلاف بسیاری از دانشنامه ها که الفبایی تنظیم می شوند، تنظیم نشده و دانشنامه ای موضوعی است و در عین حال در داخل این دانشنامه و مقالات آن در کنار گزارش تاریخی ،بحث تحلیل و ارائه یک تحلیل از داده ها یا پردازش داده ها به شکل علمی وجود دارد.اما مجموعه کار که مشتمل بر سند تاریخی و فعالیت علمی است که پژوهشکده دانشنامه نگاری در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی انجام داده،به گونه ای است که بنده را قانع کرد که می توان به این شکل از کار نیز دانشنامه اطلاق کرد و به لحاظ فنی مشکلی ایجاد نخواهد کرد.

مراحل تألیف: این دانشنامه در مقام تألیف چند مرحله را طی کرده و دوبار تجدید نظر جدی در باب مقالات آن پیش آمده است. در آخرین تجدید نظر صورت گرفته، سطر به سطر مقالات نیز توسط اساتید در شورای علمی دانشنامه خوانده می شد و در جمع مورد مباحثه قرار می گرفت. حتی نکات ریز و کوچکی که در مقالات وجود داشت مورد توجه بود. قطعاً دانشنامه بنا دارد که یک مجموعه منسجم را ارائه کند. این انسجام اقتصای این را دارد که اطلاعات مقالات مختلف را با یکدیگر در سمت و سوی واحدی قرار گیرند. معنای این مساله این نیست که اطلاعات ناهمگون حذف شوند اما بدین معناست که گاه اطلاعات ناهمگون کمرنگ می شوند و به تعبیری با تحلیل خاصی، مورد توجه قرار می گیرند. البته ممکن است پژوهشگری بتواند در برخی از اطلاعات و پردازش‌ها، تحلیل‌های کامل‌تر و گاه متفاوت با مطالب موجود ارائه کند، اما این از ارزش دانشنامه به عنوان مجموعه‌ای متقن و منسجم و قابل اعتماد نمی‌کاهد. هرچند همه مقالات آن در یک سطح نمی باشند که گاه در مراحلی مجبور شدیم مقاله ای را در حد مقبول ، بپذیریم. اما زمانی که مقبول ها در کنار مقالات مطلوب، قرار می گیرند ،آن مجموعه بیش از سطحِ مقبول، قلمداد می شود.

در مجموع این دانشنامه کاری است متقن و قابل پذیرش و اعتماد و راهگشای مطالعات کسانی است که در رابطه با حضرت زهرا(س) و جوانب زندگی ایشان بخواهند مطالعه و تحقیق کنند.

در پایان از خداوند منان مسئلت دارم که به پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی که بعد از دانشنامه امام علی(ع)، دانشنامه فاطمی(س) را هم به اتمام رساند، توفیق اتمام مجموعه دانشنامه های اهل بیت(ع) را عطا فرماید.

حضور بنده در این مجموعه بر این اساس بوده ولو از دور، دستی داشته و خدمتی کرده باشم و این بزرگترین افتخاری است که برای خود قائل هستم و ان‌شاء‌الله خداوند توفیق روز افزون در جهت تمسک به سنت حضرت زهرا(س) و تأسی به ایشان را هم برای ما و هم برای بانوان جامعه، فراهم کند.