پیچ‌وخم‌های کتاب‌شدن کهن‌ترین نسخه‌های خطی

معمولا انتشار متون کهن را ناشران دولتی انجام می‌دهند. اما این بار کار برعکس شده و انتشارات سفیر اردهال در اقدامی مشترک با نهادهای دولتی تعدادی از کتاب‌های آنها را نیز در نشر خود به چاپ رسانده است.

سفیر اردهال انتشاراتی است که علاقه مندان به طب سنتی با این نشر و کتاب‌هایش به خوبی آشنا هستند و اتفاقا در این حوزه کتاب‌های پرفروش و معروفی دارد اما این نشر از بهمن ماه سال گذشته دست به کار جدیدی در حوزه احیای متون فاخر و کهن زده است که نه تنها در نوع خودش بی‌نظیر است.

معمولا چنین کارهایی را ناشران دولتی و به خصوص مجموعه‌های مرتبط با کتاب‌خانه‌های بزرگ انجام می‌دهند مثل کتابخانه مجلس یا کتابخانه ملی. اما این بار کار برعکس شده است و نه تنها انتشارات سفیر اردهال در این 8 ماه تا کنون 47 جلد کتاب از متون فاخر را منتشر کرده است و 30 عنوان دیگر را نیز در مرحله چاپ است، بلکه در اقدامی مشترک با نهادهای دولتی مثل میراث مکتوب و کتابخانه مجلس تعدادی از کتاب‌های آنها را نیز در نشر خود به چاپ رسانده است. یعنی محتوا با ارگان دولتی و چاپ و نشر با یک ناشر خصوصی.

حالا اینکه اصل ماجرا چیست و چرا یک ناشر خصوصی به سراغ انتشار نسخه‌های خطی رفته است و اینکه نسخه‌ها چگونه انتخاب و چگونه چاپ می‌شوند، ماجرای جالب و خواندنی دارد که بخشی از آنها را دکتر یوسف‌بیگی باباپور دبیر انتشار این مجموعه از متون کهن برای ما توضیح داد. باباپور که تا کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی خوانده و پس از آن سراغ خواندن تاریخ علم آن هم در حوزه تاریخ علم پزشکی رفته است، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد ارومیه است اما دو سالی است که به عشق متون کهن و علاقه‌اش به کار نسخه شناسی، تدریس و دانشگاه را کنار گذاشته و در انتشارات سفیر اردهال و کتابخانه مجلس سر به جیب مراقبت در میان میراث مکتوب و کهن ما فرو برده است، کتاب‌ها را تصحیح می‌کند، فهرست می‌نویسد و نوشتن مقدمه‌های تخصصی بر متون کهن هم از دیگر مهارت‌های او است. باباپور نسخه شناس قابلی است و انتشار نسخه‌های خطی هم در انتشارات سفیر اردهال زیر نظر او انجام می‌شود. با او در این انتشارات همراه شدیم و از او خواستیم برای ما و مخاطبانمان از اولین قدم‌های شناسایی نسخه‌های خطی تا چاپ و انتشار آنها توضیح دهد.

این نسخه شناس که مجموعه دیجیتال 50 هزار نسخه با حجم 7-6 ترابایت را جمع کرده است در ابتدای سخنش و درباره اهمیت کار یک نسخه شناس گفت که یک نسخه شناس کار درست باید بتواند در مدت 24 ساعت اطلاعات نسخه‌های کتابی را که می‌خواهد به دست آورد، تهیه کند و بگوید این نسخه از چه کتابخانه‌ای در دنیا و چگونه تهیه می‌شود.

*  24 ساعت طلایی برای یک نسخه شناس

مرحله اول نسخه‌شناسی کتاب شناسی است. قبل از اینکه سراغ کتابی برویم اطلاعات کاملی از نظر نسخه‌شناسی و پیشینه چاپ آن اثر به دست می‌آوریم. ممکن است درباره یک کتاب متوجه شویم شش نسخه از آن وجود دارد. مثل کتاب نورالعیون، کهن‌ترین اثر قرن 5 فارسی در چشم پزشکی که 6 نسخه از آن وجود داشت. بعد کهن‌ترین نسخه را به عنوان نسخه اصل در نظر می‌گیریم و نسخه‌های دیگر به عنوان نسخه بدل و کمک در پاورقی‌ها به کمک می‌آید تا اختلاف‌ نسخه‌ها ذکر و صورت صحیح در متن آید. خود تصحیح هم فنی است که دانش مخصوص به خودش را می‌طلبد.

* نسخه شناس از کجا می‌فهمد که از یک کتاب 6 نسخه وجود دارد و این نسخه در چه کتابخانه‌ای وجود دارد؟

پاسخ به این سوال هم برای نسخه شناس‌ها ساده است و این کار ربط مستقیمی به خروجی کتابخانه‌های دنیا و کتابخانه‌های داخلی دارد که کاتالوگی فهرست نویسی شده از موجودی نسخه‌های خطی خود را منتشر می‌کنند و در اختیار نسخه شناسان قرار می‌دهند. اما اگر موجودی یک کتابخانه‌ای فهرست نشده باشد، آن وقت دانسته نسخه شناسان درباره آن کتاب صفر است و هیچ نمی‌دانند که واقعا چه گنجی از نسخه‌های خطی در آن مجموعه وجود دارد. مثلا به گفته باباپور کتابخانه آیت‌الله مرعشی 40 هزار نسخه دارد اما نصف این مقدار تا آلان فهرست شده و ما نمی‌دانیم بقیه کتاب‌ها چیست حتی سیاهه‌ای هم بیرون نیامده است تا ظن و گمانی درباره آنها داشت. تعداد قابل توجهی از نسخه‌های خطی هم در کتابخانه مجلس چنین وضعی را دارند و هنوز تعداد زیادی از نسخه شناسان سرگرم فهرست نویسی هستند و خیلی از نو یافته‌ها هر روز از داخل آن گنجینه بیرون می‌آید. در کتابخانه‌های دیگر و در کشورهای دیگر نسخه‌های خطی فراوان وجود ندارد که هنوز فهرست‌نویسی نشده‌اند.

پس شرط اول کار این است که فهرست و کاتالوگی موجود باشد. نسخه‌شناس کارش این است که فهرست‌ها را بشناسد و دسترسی داشته باشد و بداند یک کتاب مشخص را می‌تواند در چه کتابخانه‌ای پیدا کند. 

نکته مهم دیگر در کار نسخه شناسان این است که برای یافتن نسخه‌های موجود از یک کتاب، اول باید بداند این کتاب و نویسنده‌اش متعلق به چه منطقه‌ جغرافیایی هستند. مثلا «تذکره گلزار» در شرح عارفان هند است و یک نسخه شناس اول باید سراغ کتابخانه‌های هند برود. ممکن است در گام بعد ببیند 5 نسخه از کتاب مذکور در هند وجود دارد اما همه این 5 نسخه به دست نمی‌آید و بسیاری از کتابخانه‌های هند خدمات نمی‌دهند. نسخه شناس ناچار سراغ کتابخانه‌هایی می‌رود که سرویس‌ می‌دهند، درخواست می‌دهد و مثلا 3 نسخه به دست می‌آورد بعد می‌بینید که کدام نسخه قدیمی‌تر و کامل‌تر است. آن را مبنا قرار می‌دهد و براساس دیگر نسخه‌ها، کتاب را احیا می‌کند و شرح می‌نویسد و نمایه‌سازی می‌کند و بعد هم کتاب منتشر می‌شود.

*احیای نسخه‌ها به صورت متنی و چاپ عکسی

حالا انتشارات سفیر اردهال کار انتشار این کتاب‌ها و نسخه‌های خطی را به دو شکل انجام می‌دهد. صورت اول این است که نسخه خطی را از کتابخانه‌های مختلف چه در ایران و چه خارج از ایران تهیه می‌شود و با توجه به اهمیت اثر حروف‌چینی، تایپ، غلط‌گیری و تصحیح می‌شود. بعد هم بر آن مقدمه نوشته می‌شود و اگر لازم باشد، نمایه‌سازی می‌شود و مرحله آخر هم به چاپخانه می‌رود. یعنی عیناً متن منتشر می‌شود و به متن یک کلمه کم یا زیاد نمی‌شود.

صورت دوم انتشار کتاب‌ها به صورت فاکسی میله یا چاپ عکسی است. تعداد نسخه‌های این کتاب‌ها محدود است. محدود چاپ می‌شود و محدود هم می‌خرند. تعداد شمارگان این کتاب‌ها بین 50 تا 100 نسخه و در صورت تمام شدن و تقاضا، بیشتر هم چاپ می‌شود. در این شیوه انتشارات سفیر اردهال نسخه عکسی نسخه مد نظر را عینا چاپ می‌کند. بدون تایپ و حروف چینی.

در واقع این شیوه، تکثیر نسخه‌های خاص است. مثل چاپ کهن‌ترین نسخه عجایب المخلوقات که این نسخه ویژگی و ارزش نسخه‌شناسی دارد. یا سفیر اردهال التفهیم را که یونسکو به عنوان کهن‌ترین اثر فارسی درباره نجوم ثبت جهانی کرد، منتشر کرده است؛ هرچند استاد همایی پیش از این این کتاب را به صورت حروفی و خیلی خوب چاپ کرده است. منتها این نسخه از نظر نسخه‌شناسی ارزش دارد که مشخص شود اصلش چگونه بوده است و روی خود نسخه از جهات بسیاری می‌توان تحقیق کرد.

*چاپ عکسی از نظر تاریخ علم بسیار با ارزش است

البته چاپ فاکسی میله در کشورهای دیگر هم پیشینه دارد و موسسه‌ای در فرانکفورت تاکنون 1200 عنوان نسخه‌‌ خطی را به شیوه چاپ عکسی منتشر کرده است البته این موسسه آلمانی فقط آثار عربی را چاپ می‌کند و سفیر اردهال این کار را در ایران و برای نسخه‌های فارسی شروع کرده است و سعی دارد تا پایان امسال 50 نسخه اصیل، این‌گونه چاپ شود. البته در این مجموعه فقط به نسخه‌های خطی خاص پرداخته نمی‌شود.

بعضی چاپ‌های کهن هم مد نظر این انتشارات است مثل «لغت فرنگ و فارس» که 350 سال پیش در آمستردام هلند چاپ شد و اتفاقا چاپش حروفی است اما از نظر اینکه کهن‌ترین فرهنگ فارسی و فرنگی است در این مجموعه چاپ عکسی گنجانده و عین اصلش چاپ شده است.

باباپور درباره این شیوه از چاپ گفت: انتشار این گونه نسخه‌ها از نظر تاریخ علم و فرهنگ خیلی با ارزش است. در دسترس قراردادن اینها حتی فقط به صورت متنی ارزش بسیار دارد، چه برسد به اینکه  کتاب‌های چاپ عکسی هم  فهرست‌نگاری و مقدمه‌نویسی توسط استادان همان حوزه علمی می‌شود. هم اکنون یک دفتر از مثنوی متعلق اواخر قرن هفتم به همراه کهن‌ترین نسخه الحشایش مربوط به قرن پنجم در این انتشارات در دست انتشار است.

انتشار این کتاب‌های خاص برای یک ناشر خصوصی صرفه اقتصادی داد؟

باباپور در این باره به ما گفت که همه هزینه‌های چاپ و انتشار کتاب از جیب مبارک انتشارات است و صرفا کار دلی است. و اگر این کتاب‌های خاص پول کاغذشان را به ناشرش برگردانند هنر بزرگی کرده‌اند. البته این کتاب‌ها مشتریان خاص خودش را دارد.

مشتری این کتاب‌های خاص مراکز دولتی مثل کتابخانه‌ مجلس و کتابخانه ملی و کتابخانه مرعشی هستند، تعدادی از افراد هم کلکسیون جمع می‌کنند و مشتری پر پا قرص چاپ‌های فاکسی میل و نسخه‌های قدیمی این انتشارات هستند. حساب محققانی هم که در مورد موضوعی خاص تحقیق می‌کنند و به نسخه‌ها و متون قدیمی احتیاج دارند هم جدا است و در مجموع تعداد شمارگان محدود این کتاب‌ها پاسخ علاقه مندان به آن را هم خواهد داد.

سیستم توزیع کتاب‌های این نشر هم در مقایسه با هم صنف‌های خودشان نسبتا خوب است. کتاب‌های سفیر اردهال به 7 استان کشور می‌رود و در 15 کتابفروشی تهران هم به فروش می‌رسد ضمن اینکه سایت این نشر هم امکان اطلاع‌رسانی برای علاقه مندان به نسخه‌های خطی و طب سنتی را فراهم کرده است تا از آخرین کتاب‌های منتشر شده مطلع شوند.

*چاپ و صحافی کتاب در 10 دقیقه!

مزیت دیگر این انتشارات بر دیگر ناشران بهره برداری از دستگاه‌های پیشرفته چاپ و صحافی کتاب است که با بهره گیری از تکنولوژی چاپ دیجیتال که تعداد کمی از ناشران به آن مجهز هستند، یک کتاب در نسخه PDF را در مدت چند دقیقه تبدیل به یک کتاب کامل می‌کنند. یعنی اگر کتابی به این نشر بیابید که تصویر و صفحه بندی و مجوز داشته باشد در عرض چند دقیقه چاپ می‌شود. یعنی سرعت فوق‌العاده بالا و امکاناتی که دست این نشر هست باعث می‌شود چه یک نسخه و چه 5 هزار نسخه به راحتی و به سرعت منتشر شود.

نمایی از چاپخانه دیجیتال

تعیین تعداد شمارگان کتاب

چاپ جلد کتاب

ریختن چسب در دستگاه

گذاشتن جلد و صحافی

صحافی

برش زدن کتاب

در مجموعه نتیجه خروجی کار این انتشارات در حوزه نسخه‌های خطی در 6 مجموعه منتشر می‌شود.

1- مجموعه احیای متون که تا کنون 10 شماره از آن تولید شده است. این مجموعه، متون کهن غیر پزشکی را در بر می‌گیرد.

2- مجموعه دوا و درمان در روزگار کهن، که فقط متون پزشکی احیا شده است. مجموعه دوا و درمان در روزگاران کهن تا شماره 15 منتشر شده و تا شماره 30 آن در دست صفحه‌بندی و اخذ مجوز است. این مجموعه به احیای نسخه‌های خطی پزشکی دوره‌های اسلامی می‌پردازد .

3- مجموعه تاریخ علم، فرهنگ و تمدن دوره اسلامی که فقط چاپ عکسی است و نسخه‌های خیلی خاص را به این شیوه منتشر می‌کنند.

4- مجموعه جستارهایی در میراث اسلامی که مجموعه مقالات صاحب نظران در حوزه های مختلف است. در این مجموعه مقالاتی در حوزه میراث اسلامی چه مقبره‌ها چه کتاب‌ها، چه سنگ قبرها، چه مساجد چه اسناد موجود به صورت تحقیقی به قلم محققان مختلف نوشته شده است. تا کنون 3 جلد از این مجموعه منتشر شده است که ویژه‌نامه‌ نسخه‌پژوهی و ویژه‌نامه تاریخ علم از آن جمله هستند.

5- مجموعه فهرست نسخه‌های خطی که تا الان 2 شماره منتشر شده است. انتشار این مجموعه کندتر از دیگر مجموعه‌ها پیش می‌رود. فهرست‌های نسخه‌های خطی از کتابخانه‌های مختلف در موضوع‌های خاص گردآوری و منتشر می‌شود. مثل فهرست کتاب‌های کیمیا

6- مجموعه تذکره‌های فارسی که تذکره علما و شعرای دوره اسلامی است و تا الان 10 شماره از آن در مرحله چاپ و آماده‌سازی است. این تذکره‌ها یا تصحیح می‌شوند یا به فارسی ترجمه. تذکره‌های خوبی در این مجموعه چاپ شده است که خلاصه الاشعار گیلانی و مازندران، تذکره آفتاب عالمتاب، تذکره باغ معانی از این جمله هستند. امسال تعداد کتاب‌های این مجموعه به شماره 12 می‌رسد.

همچنین انتشارات سفیر اردهال راه اندازی دو مجموعه دیگر را هم در دست راه اندازی دارد. نخست مجموعه آثار ابن سینا تا در این مجموعه تمام آثار ابن‌سینا به زبان فارسی منتشر شود و دیگری هم مجموعه میراث عثمانی. دست اندر کاران سفیر اردهال تصمیم دارند هر کتابی را که در حوزه آسیای صغیر یعنی عثمانی و ترکیه امروز در طول قرون متمادی چاپ شده و قابل تأمل هستند، منتشر کنند چون معتقدند ما در حوزه کتاب‌های مربوط به آسیای صغیر و عثمانی فقیر هستیم. قرار است کتاب‌هایی که به زبان ترکی‌ هستند، به فارسی ترجمه شود و متون عربی‌ هم عیناً تبدیل به کتاب شود.

خبرگزاری فارس- مهناز سعیدحسینی