عبدالحمید قدیریان، مسئول دفتر مطالعات کاربردی هنر مرکز هنرهای تجسمی حوزه هنری است. او در عموم محافل و مصاحبه هایش بر لزوم توجه به ابعاد آسمانی و آرمانی هستی در هنر دست می گذارد و تاکید دارد که «اساس» هستی و خلاقیت یعنی خداوند در هنر امروز ما غایب است. دلیل این امر آن است که هنرمند در فضایی نفس می کشد که چندان از آن «بنیاد» و «اساس» خبری نیست. اما از نظر او تقصیر در اینجا، با هنرمندان نیست، قدیریان معتقد است که متفکران باید خوراک فکری مناسب به هنرمندان بدهند. با او درباره نسبت فعالیت هنرمندان و وقایعی مانند کشتار زنان و کودکان در غزه به گفت وگو نشستیم که بخش نخست آن چندی پیش منتشر شد و اینک بخش دوم آن:
*تسنیم: آقای قدیریان شما پیشنهاد می کنید که هنرمندان بیایند مقاوت و مبارزه را به شیوه ای هنری و فرهنگی به دست بگیرند، به نظرتان رسانه ها و مطبوعات به عنوان عنصری مهم در حوزه فرهنگ و جنگ نرم، چه وظایفی دارند؟
رسانه ها باید به گونه ای عمل کنند تا خود خوراک هنری تولید کنند تا دیگران مجبور به هماهنگ شدن با آنها بشوند. تفاوت عکس و نقاشی چیست؟ عکس واقعیت ها را نشان می دهد و نشان از خبری دارد که در آن ثبت شده است. اگر همین عکس را به پوستر هنری تبدیل کنیم و یا از آن یک تابلو نقاشی بکشیم مسلما تاثیرگذاری آن زیادتر خواهد شد.
آیا در حمله قبلی که به غزه شده بود سیاسیون و اهل فکر و فرهنگ تصور تکرار آن را نمی کردند؟ آیا این فکر را نکردند که آن جنگ مجدد اتفاق می افتد؟ آیا نمی توانستند بسترهایی را آماده برای مقابله کنند؟ ما می دانیم که دشمن مجدد حمله خواهد کرد، پس باید بسترسازی کنیم و نیروهای خود را آماده کنیم. کلی از تأیین روند جنگ به تبلیغات آن بر می گردد که رسانه ها با شیوه های هنرمندانه می توانند آن را به دست بگیرند. اثر هنری تاثیرگذار می تواند جهان را به سمت خود جذب کند و تحت تاثیر قرار دهد.
می توان المان هایی طراحی کنیم و در میان مردم تکثیر نماییم. مثلا المانی در خصوص دفاع مقدس. تصور کنید ما اگر نمادی از دفاع مقدس و مقاومت داشته باشیم و آن را در تمام دنیا به شکلهای مختلف تکثیر و تکرار کنیم، تا در ذهن جهانیان بنشیند و ملکه ذهن شود. در این صورت هر موقع این نماد را می بینند به یاد مقاومت می افتند. اینها جزء امکانات هنری ماست. چرا از موسیقی استفاده نمی کنیم؟ موسیقی قدرتمندترین شکل بیان هنری است، زیرا از عقل عبور می کند و وارد احساس شنونده می شود. تصور کنید، از زجری که کودکان و مادران در جنگ غزه می کشند، سمفونی ساخته شود و هرگاه اسرائیل حمله می کند در رسانه ها این موسیقی پخش شود و درد در قالب موسیقی به شنونده منتقل شود، مسلما خیلی تاثیرگذار است. با این کار وجدان بشریت تحریک می شود. این موسیقی به آدم ها می گوید: «بیدار شو هم نوعان تات در حال قتل عام شدند!»
این کار را در تمام قالب ها از جمله پوستر، نقاشی و کاریکاتور و... تولید کنیم؟ البته بعضی از سازمانها در این امر اقداماتی داشته اند مثلا حوزه هنری در زمینه کاریکاتور فعالیت های خوبی داشته است، اما چرا این کارها را به صورت گسترده انجام نمی دهیم؟ چرا به عنوان استراتژی فرهنگی مطرح نمی کنیم؟ این نه تنها قدرت ما را در مقابله با دشمن (رژیم صهیونیستی) بالا می برد بلکه با انرژی که از این کارها ساطع می شود، می توان کلی از مسائل فرهنگی داخلی را حل کنیم.
*تسنیم: چنین فرایندی چطور صورت می گیرد، اینکه ما با یک کار واحد یعنی مبارزه با دشمن، بتوانیم مشکلات داخلی کشورمان را هم حل کنیم؟ عموما خلاف این تصور می شود!
شما تصور می کنید بی هدفی جوان های کشورمان برای چیست؟ برای اینکه هنوز تعریف دقیق و مشخصی از ایده آل ندارند. تعریف درستی از آینده ندارند. ما باید با گسترده کردن این نوع کارها روح مقاومت را در جوانان ایجاد کنیم و به آنان انرژی مضاعف برای حرکت کردن به سمت آینده بدهیم. اصلا چه نیازی داریم که هی تکرار کنیم ما اسراییل را نابود می کنیم؟ چرا این حرف را تکرار می کنیم تا بهانه دست سیاستمداران اسراییلی دهیم تا در هر جایی که سخن می گویند ادعا کنند: ایران می خواهد ما را نابود کند و بمب اتم بسازد. این موضوعات را نکرار نکنیم ولی در مقابل، گروه های فرهنگی و هنری راه اندازی کنید.
اینکه می گوید چطور مشکلات داخلی ما حل می شود باید بگویم که جهان به گونه ای تربیت شده است که در قرن جدید باید با مباحث هنری انتقال مفاهیم صورت گیرد، دیگر با کلام نمی توان جهان را کنترل کرد باید با تصویر مردم را تحت تاثیر قرار داد. اصلا خود خدا هم همین کار را انجام می دهد و با تصویر و صحنه سازی بر روی مردم تاثیر می گذارد. بشر باید در صحنه قرار بگیرد. تا در صحنه قرار نگیرد صفت لازم را پیدا نمی کند. دشمن هم این را می داند و از آن استفاده می کند که ما به آن جنگ نرم می گوییم. دشمن این موضوع را فهمیده است و به آن عمل می کند ولی ما هنوز این موضوع را متوجه نشده ایم و این بسیار عجیب است.
*تسنیم: عده ای شاید معتقد باشند اینها دعواهای سیاسی است و ربطی به عقاید مذهبی و آموزه های الهی ندارد و نباید اینها را با هم مخلوط کرد. نظر شما چیست؟
زمانی که داشتم برای نگارش سناریو ملک سلیمان 2 تحقیق می کردم به آیاتی در بر خوردم که می فرمود نیروهای الهی ای هستند که می خواهند جهان را متحول کنند. قرآن کریم در سوره اسرا می فرماید: اسرائیل دو بار فساد خواهد کرد.
ما اکنون در فساد اول این قوم هستیم که از جنگ جهانی اول شروع شد و دنیا را رسما با ابزار سینما، جنگ و سیاست هایی که اعمال کرده اند به سمت فساد سوق داده و در کل جهان، فساد را حاکم کردند. در ادامه در آیه 5 سوره اسرا بشارت داده شده که: «و چون وعده سرکوب اولین فساد آنها فرا رسد برخی از بندگان سرسخت و جنگجوی خود را بر شما بر انگیزیم که تا اندرون خانه ها نفوذ کنند و این وعده ای انجام پذیر است.»
انشاالله که منظور ما در این دوران هستیم. آیا ما به عنوان یک انسان نه به عنوان مسلمان شیعه دوست نداریم در صف یاران الهی قرار بگیریم؟ آیا نمی خواهیم در صفی که منجی در آن قرار دارد، باشیم؟ پس از الان تمرین کنیم. فردی که هنرمند است و در این زمینه کار می کند، می داند که هنر ابزار قدرتمندی است، چرا برای دفع ظلم فیلم نمی سازد؟ چرا بیشتر فیلمها و موضوعات درون مایه خاکستری دارند؟ چرا وقتی فیلم ها نمایش داده می شوند تاثیرات مثبت و الهی نمی گذارند؟ کاش بیاییم حرکت های آگاهانه انجام دهیم. اگر نگاهی به کارها و حرکت های دشمن بیاندازیم، متوجه خواهیم شد که آنها به صورت آگاهانه و هدفمند گام برمی دارند و به سمت جلو حرکت می کنند.
حتما همانند کشورهای اطراف باید در ناامنی قرار بگیریم تا باور کنیم که دشمن داریم؟ ما برای دستیابی به اهدافمان اقدامات لازم را انجام دهیم و تلاش کنیم و توانایی هایمان را به رخ بکشیم، قبل از اینکه اتفاقی رخ دهد ما کار خود را انجام دهیم، از نیروهای بالقوه استفاده کنیم، برنامه ریزی دقیق انجام دهیم و موانعی که دشمن ایجاد کرده است را تخریب کنیم. مطمئن باشیم که در تمام این مراحل خدا هم پشت ما است. با توکل به خدا پیروزی را به دست می آوریم اگر در مسیر درست قرار بگیریم و حرکت کنیم. اگر همیشه در مسیری که خدا تعیین کرده قدم بگذاریم مسلما آن راه، تضمین پیروزی هم خواهد داشت. این یعنی عین موفقیت، فقط باید حرکت کرد تا خداوند نور خود را در جهان بگستراند و دنیا را از ظلم و ستم نجات دهد.
*تسنیم: برداشت من از صحبتهای شما این است که دیگر دوره رجزخوانی های سیاسی گذشته و باید نبرد را در حوزه فرهنگ و هنر پیش بگیریم. البته هر جایی هم لازم باشد رجزخ.انی سیاسی انجام می گیرد ولی زمان آن رسیده که به جبهه فرهنگ بیشتر توجه کنیم و هنرمندانمان را برای این نبرد آموزش دهیم. اما مشکلی که وجود دارد این است که عموما وقتی می خواهیم در این مبارزه وارد شویم، کمتر توانسته ایم بین سیاست و هنر تعامل ایجاد کنیم، یا به شدت سیاسی برخورد کرده ایم . کاری به فرهنگ و هنر نداشته ایم؛ یا به شدت خود را از سیاست مطلوبمان دور کرده ایم و به وادی هنر محض غلتیده ایم. این تعامل چگونه باید صورت بگیرد؟
ببینید خداوند انسان را در چارچوب عقل خلق کرد، پس برای او غایتی تعریف کرده است. شیعیان جزء کسانی هستند که این مسئله را خوب می فهمند و ایمان دارند که اهل بیت(ع) آمده اند تا این مسیر را روشن و کامل کنند. پیامبران هر کدام دین قبل از خود را کامل می کنند و خاتم النبیا دین را با معرفی کلمه ولایت به کمال می رساند تمام این موضوعات برای رسیدن به غایت نهایی است. امام خمینی (ره) می فرمودند: همه پیامبران برای بسترسازی حکومت الهی و برپایی ملک عظیم خداوند آمده اند.
می توان از همه عناصری که در اختیار بشر است برای تحقق اراده الهی استفاده کرد و یا می توان برخلاف آن حرکت نمود. یعنی هم می توانیم شیطانی حرکت کنیم و هم الهی پیش رویم. یعنی وقتی از هنر حرف می زنیم، می توان از آن به عنوان یک عنصر فاسد کننده استفاده کنیم، که تاریخ سینما غرب این را به وضوع نشان می دهد و هم می توان از آن در راه الهی استفاده کرد. مانند یک شخص نظامی که می تواند یک اسرائیلی شود و کودکان غزه را بکشد و یا نیروی اسلام باشد و از مظلومان دفاع کند.
در سالهای گذشته ما در سیاست موفق بودیم و در بحث پیشرفت های علمی و نظامی بسیار موفق عمل کرده ایم. این موضوع را نمی توان نادیده گرفت. نظامیان ما تحت مدیریت مقام معظم رهبری بسیار خوب عمل کردند و تا به امروز بسیار موفق بودند و انشالله پیشرفت های روزافزون داشته باشند. افراد سیاسی هم خیلی خوب عمل کردند، در کشور ما سیاستمداران در کنار نظامیان تحت امر حضرت آقا بسیار موفق بودند و در میان کشورهای ناامن منطقه، فضایی بسیار امن را برای مردم ایجاد کرده اند. باید تلاش های این افراد را قدر دانست. اما موضوع اصلی در این جاست که ما در بحث نظامی و سیاسی بسیار کار کرده ایم و همه از آن منفعت برده اند، اما عنصر دیگری هم وجود دارد، که اهل تفکر در طول تاریخ معتقدند، قدرتمندتر عمل می کند. باید از این عنصر هم استفاده کنیم البته این به معنی نفی دیگر عناصر نیست. ما باید از تمام اعضا و جوارح خود برای تحقق اراده خدا بر روی زمین استفاده کنیم، منظور این نیست که یکی را استفاده کنیم و دیگری را رها کنیم، خیر. تمام عناصر مکمل یکدیگر هستند.
برای اینکه هزینه های خود را پایین بیاوریم، باید سرعت ایجاد عکس العمل را بیشتر کنیم و برای این می توان از قدرت هنر و فرهنگ استفاده کرد. مقام معظم رهبری بیشتر از همه به اهمیت علم و مباحث نظامی آگاهند؛ با این حال ایشان فرهنگ را به عنوان نقطه عطف تاکید می کنند. ایشان می گویند باید در فرهنگ ما اتفاقی بیفتد، یعنی مشکل فرهنگی را ایشان کاملا احساس کرده اند. برای اینکه قدرت فرهنگ بالاست.
*تسنیم: پس چرا با همه این اهمیت و قدرت فرهنگ و هنر، ما تا این حد نسبت به آنها دچار غفلتیم؟
زیرا فرهنگ را به شوخی، بازی و سرگرمی گرفته ایم و از این زاویه به فرهنگ می نگریم. متاسفانه این در کلان مدیران فرهنگی ما وجود دارد. به نظرم از روی نداشتن شناخت است. ببینید در سالهای اخیر، قشری از روحانیون، گرایش به هنر پیدا کرده اند - البته شخصا ورود روحانیون به هنر و تولید آثار هنری را تایید نمی کنم به نظرم هنرمند باید هنرمند باشد و روحانی هم روحانیت داشته باشد تا به راهنمایی هنرمند بپردازد - تعدادی از روحانیون به عرصه هنر پا گذاشتند و در میدان عمل قدرت هنر را درک کردند.
یک روحانی در طی یک دهه مناسبتی روی منبر می رود و سخنرانی می کند در شرایط خاصی و در زمانی خاصی همان روحانی فیلم کوتاهی می سازد یا مدیریت ساخت فیلم را به عهده می گیرد، وقتی کار خود را برآورد و بررسی می کند، می بیند که در یک دهه پای منبرش چند نفر تحت تاثیر قرار گرفته اند و در مقابل می بیند فیلم کوتاه او در وسعت میلیونی بیننده داشته است. البته این محاسبه جدا از تأثیر قدرت تصویر بر مخاطبان است. خیلی از روحانیون در حال حاضر گرایش به ساخت فیلمسازی، سناریونویسی و نقاشی پیدا کرده اند، یعنی شرایط این گونه ایجاب می کند که باید از قدرت هنر استفاده کنند.
ولی ما درک مناسبی از قدرت هنر نداریم به عنوان مثال یکی از سازمانهایی که ضربه اساسی به فرهنگ و هنر وارد کرده، صدا و سیما است. البته غیر از اخبار آن که واقعا خوب است. اما شما در بحث آموزه های فرهنگی نگاه کنید، تیترها سرگرمی و هدف ایجاد سرگرمی، خنده، لحظات شاد و... است. نمی گویم که جامعه به این موضوعات احتیاج ندارد اما کارایی فرهنگ خیلی بالاتر از این حرف ها است. باید یاد بگیریم که از عنصر فرهنگ و هنر همانند عنصر سیاست و قوای نظامی استفاده کنیم.
رهبری می فرمایند که اگر فرهنگ نباشد به باقی عناصر موجود نمی توان اعتماد کرد و در دراز مدت راهبری شان کرد. اگر فرهنگ ایجاد نشود این علم و نظامی گری و سیاست به راه دیگر خواهد رفت و منحرف می شود.
*تسنیم: کسانی که معتقد به هنر برای هنر هستند ممکن است معتقد باشند کارکرد فرهنگ خیلی مهم است، چگونه باید آنها را متوجه کرد که فرهنگ باید غایتی اخلاقی و انسانی و ضدظلم و... داشته باشد و برای بهبود وضع موجود مورد استفاده قرار بگیرد؟
یکی از رفتارهای فیلمسازان، حتی آنهایی که معتقدند هنر برای هنر است و هنر با سیاست نباید آمیخته شود، این است که وقتی برای اولین بار فیلمشان را به نمایش درمی آورند، کارگردانان در میان تماشاچیان حضور پیدا می کنند و به مردم و نوع رفتار و واکنش آنها توجه می کنند و بررسی می کنند بفهمند که چه رفتاری در رابطه با فیلم بروز می دهند. بعد کارگردان فیلمش را مجدد مونتاژ می کند. معنی این رفتار این است که هنرمند قصد دارد اثر هنری اش تاثیرگذار باشد، این نکته ای است که همه قبول دارند.
حالا به این موضوع بپردازیم که خداوند صحنه ای در عالم ایجاد کرده است مانند جنگ غزه که در آن خون بسیاری از مردم مظلوم ریخته شده است. این اتفاق باعث شده که وجدان خیلی از انسانها بیدار شود و بنا بر این بیداری کاری انجام دهند. گروهی از این افراد کسانی هستند که در عرصه هنر کار می کنند و به آنان می گویند هنرمند.
سوال این است که وقتی وجدانی بیدار می شود و حس درون آدمی برانگیخته می شود به آن توجه می کنیم یا خیر؟ البته شاید مواقعی این حس دروغین باشد و برای رضایت دیگران حس همدردی را نشان دهیم، اما در بعضی شرایط حقیقتاً وجدان خدشه دار می شود و احساس می کنیم که انسانیت مان زیر سوال رفته است زیرا همنوعان مان دارند، نابود می شوند.
یک بازاری وقتی صحنه ها و حوادث غزه را می بیند به بانک می رود و پول برای مردم مظلوم واریز می کند یا مثلا یک پتو فروش، که شب تا صبح به خاطر دیدن عکسهای کودکان غزه خوابش نبرده است، در حد امکان پتو برای آنان می فرستد. هر کس به فراخور وجدان خود کاری می کند تا آسوده خاطر باشد.
یک هنرمند چه کار می کند؟ در حادثه عاشورا دسته ای از لشگر 30 هزار نفره مقابل امام(ع) بعد از آخرین سخنرانی امام حسین(ع) از لشگر جدا شدند و به تپه ای که وسط این دو سپاه بود رفتند و گریه کردند و می گفتند «خدایا حسین(ع) را نجات بده!» یکی از افراد سپاه دشمن به بالای سر آنان رفت و گفت: «مادرتان به عزایتان بنشیند، یا بروید حسین(ع) را یاری کنید، یا با ما باشید تا او را بکشیم، چرا اینجا نشسته اید دعا می کنید؟!» نکته اینجاست که ما به عنوان انسان باید به سپاه حق بپیوندیم و اگر حق را نمی پذیریم تکلیفمان را روشن کنیم و کاری انجام دهیم. چرا نشسته ایم و گریه می کنیم.
خداوند به عنوان مربی عالم، صحنه را به گونه ای طراحی کرده که همه ما وجه اشتراکات مان را پیدا کرده ایم، یعنی من با یک شهروند آمریکایی که به ظاهر تفکر و سیاست مان متفاوت است در این موضوع در یک جبهه قرار گرفته ایم. من به عنوان یک انسان باید در چارچوب توانایی های خود حرکتی در مقابل ظلم دشمن انجام دهم تا لااقل وجدانم آسوده باشد. قاعدتا هنرمندان باید اثر هنری خلق کنند. به هنرمند می گویم که شما چیزی را نقاشی کنید تا ما درد انسان ها را از آن استنباط کنیم. مسلماً بیان احساس در چارچوب هنر است. نمی گویم بالای تابلوی نقاشی خود بنویس «مرگ بر امریکا» خیر. اما بیا «طبیعت بی جانی» خلق کن که وقتی مخاطب تابلو را می بینید ظلم ستیزی درون هنرمند به او منتقل شود. هنرمندی که ادعای احساس، تفکر و پیشرو بودن دارد باید به این مسائل بپردازد و عکس العملی نشان دهد.
یکی از موضوعاتی که خداوند از آن ناراحت می شود این است که ما به آیات قرآن و آیات الهی کم توجهی کنیم، در حال حاضر واقعه غزه آیه الهی محسوب می شود، پیروزی جنگ 33 روزه یک آیه بود، پیروزی خرمشهر، واقعه طبس هر کدام یک آیه هستند. از این موضوعات به راحتی عبور نکنیم. ما مسلمان هستیم و به زنده بودن خدایمان ایمان داریم. نباید از موضوعات و اتفاقات پیرامون مان به راحتی بگذریم و نادیده بگیریم. یهود معتقد است که خدا، خدای ساعت ساز است دنیا را ساخته و رفته است. ولی ما معتقدیم که خداوند حی و القیوم است، ایستاده و عمل می کند، حرکت می کند. خداوند در ایجاد حوادث با وضوح با ما سخن می گوید تا همه دنیا بیدار شوند. اگر کسی بیدار نشود مشکل از خودش است، باید درون خودش را بازنگری کند. مگر می شود، مردم مفرح کشورهای اروپایی از این اتفاقات متاثر شوند و یک شیعه به خود بگویند که این اتفاقات مهم نیست! اگر چنین باشد یعنی مشکلی داریم و مرضی بر ما عارض شده است و باید نگاهی دوباره به خود بیاندازیم.
*تسنیم: پیشنهاد ایجاد گروه های هنری برای مقابله با حوادث غیرانسانی جهان را دادید، توصیه هایتان برای چگوتگی تشکیل این گروه و رشد آن چیست؟
در اول بحث پیشنهاد ایجاد گروه های جوان فرهنگی را بیان کردم که باید بسیجی وار در برنامه ریزی کوتاه مدت و دراز مدت تشکیل داد، نکاتی در این میان است که باید رعایت کرد، همیشه در آثار هنری در نظر گرفتن مخاطب یک اصل محسوب می شود. باید با در نظر گرفتن مخاطب تولید اثر هنری کنیم. گروه های واکنشِ سریع هنری باید مخاطبانشان را متمدن ترین جوامع بشری فرض بگیرند. اگر برای فهم مثلا عربستانی ها آثار هنری خلق کنیم، سطح فهم و تولید نازل می شود. باید فهمی که در بالاترین حدود بشریت است، انجام دهیم.
نکته بعدی، هدف گرفتن قلب انسان هاست، نه عقل آنها. قلب انسان را با تحریک وجدان و بیان صفات الهی می توان تحت تاثیر قرار داد.
نکته دیگر اینکه تمام این موضوعات و مسائل باید در چارچوب اخلاق گنجانده شود. با وجود اخلاق و بیان ارزش های والای الهی و انسانی وجدان های دنیا را تحریک کنیم و افکار عمومی را مانند سلاح به جان دشمن بیاندازیم. هنرمندی که در بطن حادثه قرار دارد می تواند این کار را انجام دهد. ما نباید آلوده به فساد دشمن شویم. هیچ گونه توهینی به کسی نکنیم باید بیان درست و صحیح داشته باشیم، این موضوع مانند امر به معروف می ماند، تا آن جایی که ممکن است «امر به معروف کنیم»، «امر به معروف کنیم»، «امر به معروف کنیم» و از مسیر اخلاق خارج نشویم.
