گفت وگوی پیش رو که با موضوع علوم انسانی صورت گرفته بازتاب دیدگاه های آیت الله حائری شیرازی عضو مجلس خبرگان رهبری دربارهٔ علوم انسانی اسلامی است. به نظر او، علوم انسانی را به خلاف علوم تجربی نمی توان علم به شمار آورد؛ زیرا این پاره از علوم عمدتاً بر اساس پیش فرض هایی غیرمتقن و گاه نادرست بنا گردیده است. با این حال، غربی ها همین علوم انسانی را ابزار تسلط بر ملت ها و زمینه ساز استعمار کشور ها قرار داده اند. می توان مدعی شد بزرگ ترین خطر علوم انسانی غرب، تحقیر گواهی انسانی بشر و در نتیجه، منحرف کردن انسان از فطرت اوست؛ درحالی که اسلام انسان را ارزشمند و بزرگ می دارد.
آیت الله حائری معتقد است اسلامی سازی علوم آن گاه اتفاق می افتد که اصول موضوعه آن مثلاً انسان شناسی آن، اسلامی باشد؛ همچنان که اصول موضوعهٔ علوم انسانی غربی غیردینی برآمده از نوعی فرض و قرارداد است، بلکه می توان گفت خاستگاه علوم انسانی غرب، اندیشه های یهودی و صهیونیستی است. از این رو، برای نجات کشور و جوانان و دانشجویان ضروری است اولاً متن این علوم پیراسته و سالم سازی شود و ثانیاً استادان آن دارای اندیشهٔ صحیح و تقوای عملی باشند.
مشروح گفت وگوی تسنیم با آیت الله حائری شیرازی در ادامه آمده است:
حساسیت به علوم انسانی را ابتدا مرحوم آیت الله قدوسی طرح کردند
*تسنیم: موضوع علوم انسانی از ابتدای انقلاب مورد بحث بوده؛ یعنی بحث بیمارگونه بودن علوم انسانی، نقش آن در ادارهٔ جامعه و خطری که علوم انسانی موجود با مبانی سکولار و گاهی الحادی برای جامعهٔ اسلامی دارد، از ابتدا برای صاحب نظران امر مطرح شد. در طول این سی و چند سال که از انقلاب اسلامی می گذرد، صاحب نظران مختلف تلاش های گوناگونی برای اصلاح این امر و پی ریزی علوم انسانی مبتنی بر مبنای اسلامی و صحیح انجام دادند؛ اما به دلایل مختلف هنوز یک راه روشنی برای حل این مسائل که مورد قبول همه باشد و عملاً در جامعه اجرا شود، نداریم. در سالهای اخیر، تأکید های مقام معظم رهبری این مسئله را جان دوباره ای بخشید و موسسهٔ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (قدس سره) بنا بر آن رسالتی که برای خود تعریف کرده است ــ که عمدتاً به بازسازی علوم انسانی بر اساس مبانی اسلامی مربوط می شود ــ احساس وظیفه کرد و مبانی این علوم را بار دیگر به بحث گذاشت و از اندیشمندان مختلف دعوت کرد تا در این زمینه تلاش مضاعفی را انجام دهند. حضرت عالی از سال های اول طرح بحث علوم انسانی دیدگاه های خود را در این زمینه بیان فرموده اید و اخیراً هم بیشتر در این باره سخنرانی ها و مصاحبه هایی انجام داده اید. از این روی، می خواستیم از نظرات شما بهره ببریم. به عنوان اولین سؤال بفرمایید دلیل حساسیت اندیشمندان دینی نسبت به وضعیت علوم انسانی رایج چیست؟ و از نخستین کسانی که این حساسیت را ابراز کردند، چه کسی را در ذهن دارید؟
حساسیت دربارهٔ علوم انسانی، به ویژه نسبت به جامعه شناسی را مرحوم آیت الله قدوسی اظهار کردند و خیلی نگران بودند افرادی که جامعه شناسی می خوانند، عقاید خاصی پیدا می کنند؛ آن موقع در سایر قسمت ها حساسیت خاصی دیده نمی شد. فقط آقای آریانپور در کتاب زمینهٔ جامعه شناسی این تعبیر را دارند که «روابط تولید زیربناست و دستگاه شناخت روبناست». این قسمت خطرناک ترین مطالب و در عین حال رایج ترین و پذیرفته شده ترین مطالب بود. از همین راه، خیلی ساده در یک جلسه با یک حرکت، اعتقادات ضعیف را نابود می کرد. در کلاس های درس ایشان، عنوان می شد که ادیان یک ضرورت اند و باید باشند و همیشه می توانند مفید باشند؛ اما مثل شمعک اند، ساختمان تا کامل نشده است، شمعک ها لازم اند اما بعد از کامل شدن همین ها موانع هستند؛ آن ها این گونه تحلیل می کردند که در مقطعی ضرورت داشته است که این ها وجود داشته باشند؛ همهٔ انبیا و ادیان را به هم عطف می کردند. به عنوان نرم افزاری که در انسان به وجود می آید و خود انسان این را برای استفادهٔ موقت به وجود می آورد. بعد که بنیهٔ علمی و عقلانی انسان شکل گرفت، مثل سقف خانه که بر پایه ها استوار است، دیگر این شمعک ها مانع برای بهره برداری می شوند. از این روی براندازی اش بسیار لازم است.
استدلال های دیگری هم دارند که شبیه همین است؛ البته در هر جایی متناسب با خودش؛ مثلاً وقتی می خواهند حکم قطع دست سارق را رد کنند می گویند دزد چون کار نداشته دزدی کرده است. حالا دستش را قطع می کنند که این کار پیدا کردن، ذاتی او شود و دیگر دزدی نکند. جایی این را عنوان کرده بود و طرف هم به دلیل ضعفی که داشته آن را باور کرده بود. مسائل این چنینی عموماً مغالطه است علم نیست.
در علوم تجربی واقعاً با علم مواجه ایم، ولی علوم انسانی به معنای دقیق علم نیست
در مسائل علوم تجربی واقعاً با علم روبه رو هستیم. چیزی به نام دانش وجود دارد؛ اما در علوم انسانی یک جا را به من نشان دهید که علمی باشد. فقط می توانید بگویید این ها چون بر اساس کار تحقیقاتی یک روال خاصی دارد و به آن شاکلهٔ علمی می گویند؛ یک اسلوب دارد؛ اما اینکه این ها به چیزی رسیده باشند، این گونه نیست. مسئله دیالکتیک را هم که مطرح می کنند، دقیقاً به دلیل تهی دستی آنان است. معنایش این است که بگو و بشنو. ببینیم در این گفت و شنود به کجا می رسیم؛ یعنی یک حرکت است.
عده ای تحت تأثیر پوپر گناه شرع را «ثبات » آن می دانند
پیش تر می گفتند حرکت علمی این گونه است که نسل به نسل و عصر به عصر باید تحول پیدا کند و کهنه و نو شود؛ اگر بخواهد حرکت علمی باشد، باید نسبت به حالت قبلش تکاذب داشته باشد، وگرنه رشد نداشته است. الآن کار به جایی رسیده است که آقای پوپر عنوان می کند لحظه به لحظه قرن به قرن و نسل به نسل تحولات تازه و تازه می شوند و مسائلی که خودشان را در زمان دوم تکذیب نکنند، غیرعلمی اند و گناه شرع را و اینکه آن را غیرعلمی قلمداد می کنند هم همین ثباتش می دانند؛ چون از نظر آنان روابط تولید زیربناست، و شرع و دین روبناست و چون زیربنا در حال حرکت است دین هم باید متغیر باشد، چیزی که خیلی خطرناک است.
جریان دعوای مسیحیت و کلیسا با اصحاب علم و کسانی که می گفتند زمین حرکت می کند و کروی است برای حوزهٔ علمیه ما عبرت شد؛ زیرا در آنجا این دو گروه با هم دعوا کردند و کلیسا با وجود اینکه دلایل قطعی از تورات و انجیل در دست داشت با اصحاب علم مخالفت کرد در حالی که حق با علم بود. در نتیجه چنین دعوایی این شد که تمام عزت و قدرت کلیسا از دست رفت و کلیسا تسلیم نتایج علمی شد. به همین روی فعالیت هایش محدود به کلیسا شد و از دخالت در امور سیاسی و اجتماعی منع گردید و گفتند تنها علم باید در امور سیاسی و اجتماعی دخالت کند. اینجا (ایران و در مکتب اسلام) یک حالت خودسانسوری پیش آمده بود: چه کسی گفته دین با علم مخالف است؟ دین همیشه از علم دفاع کرده است؛ درحالی که این دو قیاس با هم فرق دارد. موضوعی که کلیسا دچار آن شد دینِ منسوخ است؛ به دلیل تحریفاتی که در آن بود، بر مبنای همان به دست آورده بود که زمین حرکت نمی کند؛ همان طور که برداشت های عمومی دیگران به عنوان شعورِ عام، همان را ملاک قرار داده بودند. دین منسوخ است اما شما با ناسخ روبه رو هستید و ناسخ به منسوخ هیچ ربطی ندارد.
در مواجهه علم و دین موضع حوزه «کی بود؟ کی بود؟ من نبودم!» شد
مشکل دیگر اینکه، کرویت و حرکت زمین جزو علوم تجربی است و به علوم انسانی ربطی ندارد. الآن کسی دربارهٔ علوم تجربی دعوا ندارد؛ بحث دربارهٔ علوم انسانی است. از این دو فارق غفلت شده بود و نتیجهٔ آن، این شده بود که حوزه مثل «کی بود، کی بود، من نبودم» شد و هرکسی خودش را کنار می کشید که «من نگفته ام مخالف علم هستم و ما نگفته ایم اسلام مخالف علم است». ترسیدند و گرفتار احتیاط زدگی شدند و در این سی سال، چوب این حالت ضعف شجاعت را خوردیم؛ خیلی فرصت ها را در این سی سال از دست دادیم.
سوره «الشمس» در حوزه علوم انسانی بسیار کارساز است
*تسنیم: به نظر شما خطرناک ترین مبنای فلسفی که علوم انسانی غرب را به کژراهه کشانده، کدام مبنا است و اسلام چه نگاهی به این مبنا دارد؟
علوم انسانی غرب، گوهر انسان را کوچک می کند. بزرگ ترین خطری که علوم انسانی غرب دارد، این است که به انسان ثابت کند که تو هیچ هستی؛ یعنی وقتی می گوید که دستگاه شناخت روبناست، یعنی تو شبیه پر کاه هستی؛ یعنی یک رفلکس است. شیطان از راه علوم انسانی وارد شد و از این راه همهٔ عالَم را پر از ظلم و جور کرد. چه ظلمی بد تر از اینکه انسان به خودش ظلم کند. قرآن چه زیبا جواب این ها را می دهد: «وَ نَفسٍ وَ ما سَوا ها * فَألهَمَ ها فُجورَ ها وَ تَقوا ها» چرا به جای دیگر مربوط می کنید، من به همهٔ انسان ها الهام کردم؛ به انبیا وحی، و به کل انسان ها الهام کردم. این ها به من برمی گردد. این ها می گویند او از کجا فهمید؟ سورهٔ «والشمس» در علوم انسانی خیلی کارساز است.
عصر ما عصر انفجار حجت باطن است
من ابتدا که به حوزه آمدم، دوست داشتم نزد استاد اخلاقی بروم که دربارهٔ خدا برایم بگوید. در میدان آستانه از یک روزنامه فروشی که کتاب ها را کیلویی می فروخت چون ارزان بود، چند کیلو کتاب خریدم و به حجره آمدم. بین کتاب ها، کتاب «زنبور عسل» نوشته «موریس پترمن» بود. کتاب را می خواندم و نمی دانم چه حالی به من دست داد، گاه مسلمان کنندهٔ ما واسطه اش یک کافر می شود. ما دو حجت داشتیم و استفاده نکردیم در حالی که آن ها یک حجت داشتند و خوب از آن استفاده کردند.
آیت الله مصباح می گفت خانوادهٔ برخی مسلمانان خارج از کشور از برخی حزب اللهی ها هم بهترند
عصر ما عصر انفجار حجت باطن است؛ عصر آشتی انسان با حجت باطن است. ساده نیست که می گوید من بیست سال با این ها زندگی می کنم و یک دروغ از این ها نشنیدم و یک خلاف امانت از این ها ندیدم. من از آیت الله مصباح ــ دامت برکاته ــ شنیدم که خانوادهٔ برخی مسلمانان خارج از کشور از برخی حزب اللهی ها هم بهترند. خیلی از دیانت این ها تعریف می کرد؛ یعنی واقعا تقوا داشتند. آقای کیابش دربارهٔ آقای لنسر تعریف می کرد که آقای جوادی آملی مطلبی را گفت و آقای لنسر 25 دقیقه گریه می کرد، گفت: من ندیدم گریه اش قطع شود، پیوسته اشک می ریخت. مانند آب یک چاه آهکی که به پایین رسید. چاه های آبرفتی را یک مقدار آب که از آن بکشند باید صبر کنند تا آب جمع شود ولی چاه آهکی را هرچقدر آب از آن بکشید تمام نمی شود؛ وقتی به پایین فطرت می رسد و بالا می زند به این زودی قطع نمی شود، نسل ما این گونه است.
فطرت در عصر ما حالت انفجاری دارد
مطلبی را به شما بگویم، این طور نیست که فکر کنید امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) می آید، عالم پر از ظلم و جور را تحویل می گیرد و جهان پر از عدل و داد تحویل می دهد. همه اش این نیست؛ امامش فوق العاده است امتش هم فوق العاده است. انسان هم فوق العاده است؛ عصر ما عصر این جوشش است. فطرت در عصر ما حالت انفجاری دارد. نظافت، راستگویی، امانت داری، آزادی خواهی و عدالت خواهی غربی ها ریشه فطری دارد؛ منتها عدالت خواهی آن ها به کمونیسم انجامیده است. حال اگر بگویم ریشهٔ آن فطرت گرایی بوده است و بعد برای حفظ خودشان آن را منحرف کردند، کسی از من قبول نمی کند. آزادی خواهی آن ها هم ریشه فطری داشته است؛ اما به این لیبرالیسم تبدیل شده است.
علوم انسانی غرب را به هرچیزی بزنند، آن را می میراند
بنابراین سرشتش درست بوده، سرنوشتش خراب شده است. اینکه سرنوشت خراب می شود برای چیست؟ این به علوم انسانی مربوط می شود، همان طور که می گویند اگر کیمیا را به مس بزنید، طلا می کند، علوم انسانی غرب را به هرچیزی بزنند می میراند، چرا؟ چون اولین چیزی را که مورد هدف قرار می دهد، آگاهی انسان است؛ مسئله آگاهی مهم تر از مسئله توحید است. کسی که در آگاهی خودش شک کند، نمی تواند به وحدانیت خدا ایمان بیاورد. میوهٔ توحید بر شاخهٔ شناخت به وجود می آید. وقتی این شاخه را بزنید میوه اش هم می افتد. به عبارت دیگر مشکل اساسی در علوم انسانی، شک است. هیچ چیز دیگرش را هم در نظر نگیریم، همین همه را خراب می کند. وقتی دستگاه شناخت این گونه فلج شد برای این ها چه می ماند؟
جامعه شناسی مظهر علوم انسانی است
آقای ژرژ گورویچ هم در کتاب دیالکتیک یا سیر جدالی و جامعه شناسی که آقای حبیبی ترجمه کرده است می گوید: «اگر جامعه شناسی را در جایی بگذارند، باید بالای ورودی آن بنویسند هرکس دیالکتیک مآب نیست، حق ورود به اینجا را ندارد.» این دستگاه شناختی است. دیگران می گفتند کسی که هندسه نخوانده است اینجا نیاید؛ رسم بوده است که این چنین می نوشتند. این آقا هم در این عصر می گوید کسی که دیالکتیک مآب نیست، وارد جامعه شناسی نشود؛ جامعه شناسی مظهر علوم انسانی است. من در سال 58 جلسه ای داشتم با اساتید حوزه و دانشگاه دربارهٔ انتقال به تربیت اسلامی، در تالار رودکی که حالا به آن تالار وحدت می گویند. آنجا در سخنرانی ام چنین بیان کرده بودم که در جنگ احد، حضرت، عبدالله بن جبیر و پنجاه نفر دیگر را معین فرموده بودند: اگر دشمن ما را شکست داد و تا مدینه عقب راند، شما این تنگه را رها نکنید؛ حتی در حالی که ما آن ها را شکست دادیم و تا مکه تعقیب کردیم. خیلی حرف مبالغه آمیزی است فاصلهٔ مکه تا مدینه خیلی زیاد است اما حضرت این گونه می فرماید تا آنجا را محکم کند؛ یعنی سرنوشت ما به این تنگه بستگی دارد. آنجا گفتم «کرسی علوم انسانی دانشگاه ها تنگه احد نظام است». اگر اسلام این کرسی را فتح کرد، عقب ماندگی هایش خطری ندارد و همه جبران می شود، اما اگر اسلام از فتح این کرسی عاجز ماند، تمام پیروزی ها روی هواست.
روان شناسی سقف علوم تجربی و فرش علوم انسانی است
در آن کنگره میز گرد گذاشتند و آقای سروش مجری این میزگرد بود؛ من، آقای دکتر محمد شبستری، برادر امام جمعه تبریز، نهاوندی، داوودی و افرادی دیگری که در مجموع 10 تا 12 نفر بودند در آن جلسه شرکت داشتیم. آقای محمد شبستری گفت: شما بین علوم انسانی و علوم تجربی فرق گذاشتید و گفتید ما نمی توانیم علوم انسانی غرب را مصرف کنیم؛ اما علوم تجربی اش مشکلی ندارد، چگونه بین علم فرق گذاشتید؟ گفتم ما به چیزی علوم انسانی می گوییم که تعریف انسان در آن دخیل باشد؛ مثلاً روان شناسی. روان شناسی سقف علوم تجربی و فرش علوم انسانی است؛ هم مرز است. ملاک کلی اش این است که هرچیزی به تعریف انسان مرتبط باشد به آن علوم انسانی می گویند. مثل این است که «موضوعُ کلِ علمٍ ما یُبحَث فیه عن عوارضه الذاتیّه». اما اگر دقت کنیم علومی مثل پزشکی از دایره تعریف خارج است چرا که پزشکی به انسان کاری ندارد، با بدن انسان سر و کار دارد، بین انسان و بدن انسان فرق است. اگر پزشک سرتاسر عمرش روی بدن انسان کار کند، هیچ ربطی به انسان ندارد. روانِ انسان هم مثل بدن انسان است. در اقتصاد، سیاست، اخلاق و تربیت مسئله انسان مطرح است؛ نه بدن و روان انسان؛ بلکه خود انسان مطرح است. به همین دلیل، متخصصان اعصاب با علوم انسانی ارتباطی ندارند. این ها همه اش علوم تجربی است و ما نباید بگوییم علوم تجربی و انسانی؛ انسانی و غیرانسانی بهتر است. چرا؟ چون در علوم انسانی نیز تجربه و تئوری داریم و با هر دو کار می کنیم.
من در علوم انسانی خیلی از مثال «فوتبال» استفاده می کنم؛ فوتبال هم مثل علوم انسانی است چون وقتی ورزشکار می خواهد خطا کند، داور جریمه اش می کند که خطا نکند تا تعداد خطا ها کم شود. قانون فیفا هم ــ که قوه مجریه، قوه قضائیه و قوه مقننه دارد ــ به طور مرتب این قوانین را وضع می کند و این قوانین مرتباً در حال ترقی و تغییر است. محل نزاع اینجاست: «ما فی الانسان» بر «ما فی الشرایط» حاکم است یا «ما فی الشرایط» بر «ما فی الانسان» حاکم است؟ اسلام می گوید «ما فی الانسان» بر «ما فی الشرایط» حاکم است و نمونهٔ شرایط را هم می آورد؛ آیا از خانواده پیغمبری مثل نوح یا لوط، شرایطی بهتر برای صالح شدن انسان وجود دارد؟ انسان چون مافوق شرایط است و ما فی الانسان بر ما فی الشرایط حاکم است، نوح و لوط نمی توانند خانم خودشان را اصلاح کنند؛ چون خانم نمی خواهد؛ وقتی نمی خواهد این ها نمی توانند. یعنی ما فی الانسان بر ما فی الشرایط حاکم شده است. آیا از خانواده فرعون شرایط برای مؤمن ماندن کسی سخت تر بوده است؟ ما فی الانسان آسیه بر ما فی الشرایطش حاکم شد، انسان این طور است، مثلاً همین آیات دقیقاً علوم انسانی است. این ها کاربردهای علوم انسانی در جایگاه دستگاه شناخت است.
غرب ضد علوم انسانی عمل می کند
بیشترین پایه گذاری در علوم انسانی که اسلام و قرآن در مقابل غرب انجام می دهد در آیات سورهٔ بقره است؛ غرب ضد علوم انسانی عمل می کند. علوم انسانی غرب به انسان می گوید همچون کاهی روی دریا هستی که موج تو را از این طرف به آن طرف می برد. «وَإذ قُلنا لِلملائکةِ اسجُدُو لآدمَ» یا این آیه «وَ إذ قال ربُّکَ لِلمَلائکة و إنّی جاعلٌ فی الارضِ خلیفةً قالو أتجعَلُ فی ها مَن یُفسِدُ فی ها و یَسفِکُ الّدماءَ» می گویند ملائکه پیش بینی می کردند این خون می ریزد و فساد می کنند. در آیه دیگر داریم «و نحنُ نُسَّبِحُ بِحَمدِک...» خداوند خطاب به ملائکه می گوید: با اینکه می دانم شما خوب هستید و می دانم ایشان این چنین هستند، اما در این ها چیزی می بینم که در شما نمی بینم «إنّی اعلَمُ ما لاتعلمون» یعنی شأن انسان را بالا می برد.
غرب انسان را خوار می کند تا بارش کند؛ اسلام انسان بزرگ را بزرگتر می کند تا رشدش دهد
بنابراین غرب انسان را خوار می کند تا بارش کند و اسلام انسان بزرگ را بزرگ می کند تا به کارش گیرد. انسان محصول کارخانه خداست او انسان را ساخت، کاتالوگش را نیز باید خودش بنویسد. ما به کاتالوگ انسان دین می گوییم. این مغز تفاوت بین علوم انسانی و علوم تجربی است. خیلی مطلب واضح است، مگر خدا از کارخانه دارهای شما دیوارش کوتاه تر است؟ او انسان را می سازد، شما برایش کاتالوگ می نویسید؟
مشکل علوم انسانی این است که وارد حوزهٔ احکام و تکالیف می شود؛ یعنی روی مصبّ ادیان حرکت می کند؛ علوم انسانی وحدت مصبّ دارد. علوم تجربی وحدت مصبّ و مجرا با دین ندارد. آن کارِ دیگر می کند و این کار دیگر، و می تواند در خدمت دین باشد؛ اما این یکی نه؛ این درست در حوزه «انسان کیست؟» صحبت می کند. دربارهٔ اینکه مجازات و تربیت چگونه است صحبت می کند. شما می گویید این تناقض است؛ چون هست وحدتش را دارد؛ یعنی عیناً در همان جایی که دین حکم می کند، او هم حکم می کند. حالا دین باید چه کار کند؟ دین باید بر اساس مواد اولیه ای که دارد به آن شاکلهٔ علمی بدهد.
علم و تعبد چگونه به هم جوش می خورند؟
*تسنیم: به نظر حضرت عالی، چگونه می توان میان علوم انسانی و دین پیوند برقرار کرد؟
وقتی سوال می کنند شما چگونه علم و دین را به همدیگر قفل می کنید جوابش این است که هر علمی برای خودش یک اصول موضوعه دارد؛ اصول موضوعه از اثبات مستغنی اند. تا اصول موضوعه را کسی قبول نداشته باشد نمی تواند در آن علم قدم از قدم بردارد. انسان شناسی در علوم انسانی جزو اصول موضوعه است و به اثبات نیازی ندارد؛ بلکه قراردادی و انتخابی است. غرب انسان شناسی خودش را در همان حد، مبنا قرار داده و به صورت اصول موضوعه پذیرفته است. سپس با تحقیق، فکر و تجربه، علوم انسانی را از آن استخراج کرده است. شما انسان شناسی را از دین بگیرید و به عنوان قراردادی جزو اصول موضوعهٔ علوم انسانی بگذارید؛ این نیاز به اثبات هم ندارد که شما بگویید چگونه یک امر تعبدی را می خواهیم وارد حوزهٔ دین کنیم، این نقطه دقیق این مسئله است که علم و تعبد چگونه به هم جوش می خورند.
علوم انسانی واقعی اینجاست نه در غرب/ علوم انسانی غرب را نمی شود به عنوان علم قبول کرد
چگونه می توانیم به یک امر دینی، علمی و به یک امر علمی، دینی بگوییم؟ نکته اش این است که انسان شناسی جزو اصول موضوعه است و اصول موضوعه به اثبات هم نیاز ندارد. غرب هم انسان شناسی اش را اثبات نکرده و انسان شناسی اش فرضی است. حال فرض را عوض می کنیم و بقیه اش باید علمی باشد؛ یعنی وقتی قطع کردن دست دزد را مطرح می کنیم، باید این را به طور علمی ثابت کنیم تا بتوانیم آن را در دانشگاه مطرح کنیم، تا شاکلهٔ علمی نداشته باشد پاسپورت ورود به دانشگاه را به آن نمی دهند. ما به داده های انبیا لباس علم نپوشاندیم و اشتباه کردیم. باید این کار را می کردیم. باید تعبدمان را در لفافهٔ تعقل وارد می کردیم. اما این را به شما بگویم علوم انسانی واقعی اینجاست نه در غرب. درواقع علوم انسانی غرب را به عنوان علم نمی شود قبول کرد، اگرچه تجاربشان علم است و مقدمهٔ علمی دارد و قابل استفاده است، مشکلی که آن ها دارند این است که چیزهای خوبشان را به وسیله این خراب می کنند.
