تعزیه؛ ناب ترین هنر شیعه: کتابشناسی تعزیه

نمایش تعزیه یکی از ناب ترین هنرهای سنتی ایرانی و شیعی است که حافظ برخی دیگر از هنرهای سنتی ایرانی نیز بوده است. نخستین منبع تحقیقی و آکادمیک درباره تعزیه «نمایش در ایران» اثر بهرام بیضایی است. به مناسبت ایام سوگواری دهه پایانی صفر به کتابشناسی هنر تعزیه می پردازیم.

سه‌شنبه 25 آذر 1393

متن خبر
نظرات کاربران

تعزیه یکی از مهم ترین و ناب ترین هنرهای سنتی ایرانی و شیعی است که در طول تاریخ و بر دوره های مختلف حیات اجتماعی و سیاسی ایرانیان تاثیر مهمی گذاشته است. ماندگاری برخی هنرهای خاص ایرانی مانند «موسیقی» از طریق تعزیه ممکن شده است. به باور برخی محققان پس از ورود اسلام به ایران و مسلمان شدن ایرانیان هنر موسیقی ایرانی و گوشه های آن ممکن بود به فراموشی سپرده شود اما پیدایش هنر تعزیه و نیاز آن به موسیقی، باعث حفظ و حیات دوباره موسیقی ایرانی شد.

تعزیه امروز شکل تکامل یافته تر و پیچیده تر سوگواری های ساده شیعیان ایرانی برای شهیدان کربلا در سده های نخستین هجری است. درباره تاریخ پیدایش تعزیه نظریه های مختلفی از سوی محققان تاریخ هنر در ایران بیان شده است. برخی از محققان و نظریه پردازان خاستگاه نمایش تعزیه را آیین سوگ سیاوش می دانند که تاریخی سه هزار ساله دارد و برخی دیگر پیشینه این نمایش را نهایتا دوران صفویه ذکر کرده اند.

یکی از نخستین منابع تحقیقی و پژوهشی آکادمیک درباره تعزیه کتاب مشهور «نمایش در ایران» اثر بهرام بیضایی است. در این کتاب از قول منابعی چون «تاریخ ابن اثیر»، دوران آغاز و رواج تعزیه در ایران هم زمان با شروع فرمانروایی خاندان آل بویه ذکر شده است. بیضایی در همین کتاب دوران اوج تعزیه در ایران را زمان ناصرالدین شاه قاجار و همزمان با ساخت «تکیه دولت» بیان کرده است.

نمایش تعزیه (و شکل های نمایشی شبیه به آن) در سفرنامه های جهانگردان اروپایی در ایران مانند گوبینیو در کتاب «سه سال در آسیا»، بسیار ذکر شده و از این طریق، این هنر از ایران به اروپا راه یافته و بر تئاترهای مدرن اروپایی (از جمله تئاتر اپیک که برتولت برشت، هنرمند شهیر آلمانی مبدع آن بود) تاثیر بسیار گذاشت.

تاکنون درباره تعزیه پژوهش های بسیاری به سرانجام رسیده است، با این اوصاف هنوز آنچنان که باید و شاید این هنر واکاوی نشده است. در دوران اخیر که روش های پژوهشی در علوم مختلف به مرز پختگی رسیده اند، می توان با پژوهش های میان رشته ای، اهمیت تعزیه را بیش از پیش روشن کرد.

در ذیل اطلاعات کتابشناختی بهترین پژوهش های منتشر شده درباره تعزیه درج شده است:

ابول مشدی، علیرضا (1383). شور عاشقان حسینی در شوش دانیال نبی (ع).
احترامی، منوچهر (1385). طن‍ز در ادب‍ی‍ات ت‍ع‍زی‍ه. تهران: انتشارات سوره مهر.
اردلان حمیدرضا، (1388). مجموعه مقالات نمایش های آیینی و سنتی. تهران: انتشارات نمایش.
افشاری، منصور (1383). ب‍ا ک‍اروان ت‍ع‍زی‍ه : ن‍گ‍اه‍ی ب‍ه ت‍اری‍خ ت‍ع‍زی‍ه در رض‍وان‍ش‍ه‍ر. اصفهان: نشر یکتا.
اکبرلو، منوچهر (1386). نمایش ماوراء. تهران: انتشارات حوا.
ایزدی، علی (1386). شکل گیری تعزیه در ایران – تعزیه سیار اراک و مقایسه با تاترواگن ایتالیا. اراک: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی.

بکتاش، مایل و غفاری، فرخ (1383). ت‍ئات‍ر ای‍ران‍ی: س‍ه م‍ج‍ل‍س ت‍ع‍زی‍ه. چاپ دوم. تهران: نشر قطره.
بلوکباشی علی (1390).تعزیه خوانی: حدیث قدسی مصایب در نمایش آیینی. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.
بلوکباشی، علی (1381). نخل گردانی: نمایش تمثیلی از جاودانگی حیات شهیدان. تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی.
پهلوان، کیوان و حسینی، احمد (1387). موسیقی و تعزیه در ایران. تهران: آرون.
تاجیک علیرضا و عطری سیده زهرا (1390). آیین های عزاداری محرم در شهرستان ورامین: پژوهش مردم شناسی پیرامون شیوه آیین های عاشورایی و پیشینه آن در شهرستان ورامین. قم: مهرامیرالمومنین.
تقیان، لاله و فتحعلی بیگی، داود (1388). شاه غریب: پژوهشی در تغزیه های رضوی. تهران: انتشارات نمایش.
تقیان، لاله (1374). درب‍اره ت‍ع‍زی‍ه و تئ‍ات‍ر. ت‍ه‍ران : ن‍ش‍ر م‍رک‍ز.
چ‍رول‍ی، انریکو و روسی اتو (1368). ف‍ه‍رست ت‍وص‍ی‍ف‍ی ن‍م‍ای‍ش‍ن‍ام‍ه ه‍ای م‍ذه‍ب‍ی ای‍ران‍ی ؛ م‍ض‍ب‍وط در ک‍ت‍اب‍خ‍ان‍ه وات‍ی‍ک‍ان. ترجمه جابر عناصری. ت‍ه‍ران : م‍وس‍س‍ه ف‍ره‍ن‍گ‍ی گ‍س‍ت‍رش ه‍ن‍ر.
چ‍ل‍ک‍ووس‍ک‍ی پ‍ی‍ت‍ر.ج‍ی (1384). ت‍ع‍زی‍ه : آی‍ی‍ن و ن‍م‍ای‍ش در ای‍ران. ترجمه داود حاتمی. چاپ دوم. تهران: س‍ازم‍ان م‍طال‍ع‍ه و ت‍دوی‍ن ک‍ت‍ب ع‍ل‍وم ان‍س‍ان‍ی دان‍ش‍گ‍اه ه‍ا (س‍م‍ت ).‏‫‏‏
خدوم جمیلی، عباس (1385). تعزیه در عراق و چند کشور اسلامی: مطالعه ای در خصوص ارزش های ادبی، اجتماعی و سیاسی تعزیه. ترجمه مجید سرسنگی. تهران: موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری (متن) فرهنگستان هنر.
خ‍اک‍ی، م‍ح‍م‍درض‍ا (1381). ج‍ن‍گ شع‍اع : ت‍ع‍زی‍ه ن‍ام‍ه ه‍ای ک‍ت‍اب‍خ‍ان‍ه م‍ل‍ک. تهران: گ‍س‍ت‍رش ه‍ن‍ر، م‍رک‍ز م‍طال‍ع‍ات و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات ه‍ن‍ری ت‍ص‍ح‍ی‍ح.
خودزکو، الکساندر (1387). جنگ شهادت. ترجمه و تدوین جعفر خمامی زاده. ‏ رشت: نشر بلور.
دهقانی، حسین (1387). تعزیه در بوشهر. تهران: طلوع دانش.
ذوقی حسینی، الهه (1392). معماری تکایای ایرانی. تهران: طحان.
رحیمی، امان (1389). کودک و تعزیه. تهران: انتشارات حوا و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
ستاری، جلال (1386). زمینه اجتماعی تعزیه و تئاتر در ایران. تهران: نشر مرکز.
س‍ت‍اری ج‍لال (1379). ‏‫پ‍رده ه‍ای بازی : م‍ج‍م‍وع‍ه م‍ق‍الات درب‍اره ت‍ع‍زی‍ه و ت‍ئ‍ات‍ر. تهران: نشر میترا.
شاه علیزادگان، بابک (1388). امکانات فنی در تئاتر ایران (صحنه، نور، صدا، دکور، لباس و آکسسوار) از تکیه دولت تا امروز (1250 - 1385 شمسی). تهران: انتشارات خانه تئاتر.
شهیدی، عنایت الله (1380). پ‍ژوه‍ش‍ی در ت‍ع‍زی‍ه و ت‍ع‍زی‍ه خ‍وان‍ی از آغ‍از ت‍ا آخ‍ر دوره ق‍اج‍ار در ت‍ه‍ران. ت‍ه‍ران : دف‍ت‍ر پژوهش های ف‍ره‍ن‍گ‍ی ک‍م‍ی‍س‍ی‍ون م‍ل‍ی ی‍ون‍س‍ک‍و در ای‍ران.
شیر محمدی، اصغر (1385). تعزیه نامه: با تاکید بر تشخیص ردیف های آوازی ایران. تهران: آوای نور.
صالح پور، اردشیر (1385).‏ بنفشه های سوگوار: پژوهشی در انطباق نسخ مجالس شبیه خوانی ظهر عاشورا. تهران: انتشارات حوا.
ص‍ال‍ح‍ی راد، حسن (1380). م‍ج‍ال‍س ت‍ع‍زی‍ه . چاپ دوم. تهران: انتشارات سروش.
عرفان، حیدر (1379). ت‍ع‍زی‍ه در اس‍ت‍ان ب‍وش‍ه‍ر. شیراز: نوید شیراز.
عزیزی، محمود (1387). تعزیه از نگاه مستشرقان. تهران: موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری (متن) فرهنگستان هنر.
عزیزی، محمود (1385). همسرایی مختار و حر. تهران: انتشارات انجمن نمایش.
عناصری، جابر (1382). س‍ل‍طان ک‍رب‍لا: ش‍رح واق‍ع‍ه ع‍اش‍ورا و آی‍ی‍ن ه‍ای س‍وگ‍واری اب‍اع‍ب‍دال‍ل‍ه ال‍ح‍س‍ی‍ن (ع ) در ای‍ران. تهران: زرین و سیمین.
عناصری، جابر (1381). جنگ تعزیه از مدینه، تا مدینه: مجموعه چهل مجلس شبیه خوانی. تهران نشر کیومرث.
عناصری، جابر (1366). درآم‍دی ب‍ر ن‍م‍ای‍ش و ن‍ی‍ای‍ش در ای‍ران. تهران: ب‍خ‍ش ف‍ره‍ن‍گ‍ی ج‍ه‍اد دان‍ش‍گ‍اه‍ی .
ع‍ن‍اص‍ری، جابر (1365). ت‍ع‍زی‍ه : ن‍م‍ای‍ش م‍ص‍ی‍ب‍ت. تهران بخش فرهنگی جهاد دانشگاهی.
کاظمی سمانه، (1387). میرعزا کاشانی در قلمرو تعزیه. تهران: سوره مهر.
گلی زواره، غلامرضا (1382). از م‍رث‍ی‍ه ت‍ا ت‍ع‍زی‍ه : ب‍ررس‍ی ه‍ای‍ی درب‍اره چ‍گ‍ون‍گ‍ی ش‍ک‍ل گ‍ی‍ری ت‍ع‍زی‍ه و ت‍ج‍زی‍ه و ت‍ح‍ل‍ی‍ل ن‍س‍خ‍ه ه‍ای آن ب‍ه ه‍م‍راه ن‍م‍ون‍ه ه‍ای‍ی از اش‍ع‍ار. قم: انتشارات ح‍س‍ن‍ی‍ن .
گلی زواره، غلامرضا (1379). ک‍ن‍دوک‍اوی در ت‍ع‍زی‍ه و ت‍ع‍زی‍ه خ‍وان‍ی. قم: نشر مهراس.
گلی زواره، غلامرضا (1375). ارزی‍اب‍ی س‍وگ‍واری ه‍ای ن‍م‍ای‍ش‍ی. تهران: م‍رک‍ز چ‍اپ و ن‍ش‍ر س‍ازم‍ان ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات اس‍لام‍ی .

فتحعلی بیگی، داود و دریایی، مهدی (1388). تعزیه های رضوی. تهران انتشارات نمایش.
فتحعلی بیگی، داود (1386). تعبیه: مجالس شبیه خوانی. ویرایش هوشنگ هیهاوند. تهران: انتشارات نمایش.
فتحعلی بیگی، داود و فیاض، هاشم (1382). دفتر تعزیه: جلد 1 و 2. تهران: انتشارات انجمن نمایش.
فتحعلی بیگی، داود (1382). جنگ تعزیه حضرت زینب. تهران: انتشارات نمایش.
فتحعلی بیگی، داود و ناصربخت، محمدحسین (1378). م‍ج‍م‍وع‍ه م‍ج‍ال‍س تعزیه ت‍ول‍د ام‍ام ح‍س‍ی‍ن (ع ) وداع م‍دی‍ن‍ه و ح‍ج ب‍دل ب‍ه ع‍م‍ره. تهران: انتشارات نمایش.
فخاری، حسن (1387). رهگذر عشق: مجالس تعزیه. تهران: سوره مهر.
فیاض، هاشم (1380). دفتر تعزیه: جلد 5. تهران: انتشارات نمایش.
قاسمخان، علیرضا. (1386). شبیه و آینه: مجموعه عکس های تعزیه ایران در دوره قاجار. تهران: روزنه.
محجوب، محمدجعفر (1355). جنگ شهادت: مجموعه 33 مجلس تعزیه. شیراز: انتشارات سازمان جشن هنر شیراز.
محمدزاده هروی مهتاب (1391). محرم در سرزمین های اسلامی. تهران: نورمحبت.
م‍ظل‍وم زاده، م‍ح‍م‍دم‍ه‍دی (1382). س‍ی‍ر ت‍اری‍خ‍ی ت‍ع‍زی‍ه در ک‍ازرون. ت‍ه‍ران : ص‍دا و س‍ی‍م‍ای ج‍م‍ه‍وری اس‍لام‍ی ای‍ران ، م‍رک‍ز ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات ، م‍طال‍ع‍ات و س‍ن‍ج‍ش ب‍رن‍ام‍ه ای.
مشایخی ابراهیم (1393). دو قرن و نیم تعزیه در جزیره خارک. تهران: آخرین منجی.
م‍ل‍ک پ‍ور، جمشید (1366). س‍ی‍ر ت‍ح‍ول م‍ض‍ام‍ی‍ن در ش‍ب‍ی‍ه خ‍وان‍ی : ه‍م‍راه ب‍ا م‍ج‍ال‍س ق‍رب‍ان‍ی ک‍ردن اس‍م‍ع‍ی‍ل در راه خ‍دا، ش‍ه‍ادت ام‍ام ح‍س‍ی‍ن (ع )، ام‍ی‍ر ت‍ی‍م‍ور و وال‍ی ش‍ام ، م‍ال‍ی‍ات گ‍رف‍ت‍ن ج‍ن‍اب م‍ع‍ی‍ن ال‍ب‍ک‍ا. تهران: بخش فرهنگی جهاد دانشگاهی.
میرشکاری، علیرضا (1382). نسخه و نسخه نویسی تعزیه در میناب. بوشهر: نشر شروع.
ناصربخت، محمد حسین (1388). مجالس تعزیه منسوب به میرانجم. تهران: انتشارات نمایش.
ناصربخت، محمدحسین (1386). تاثیر ادبیات ایران زمین بر مجالس شبیه خوانی. تهران: پرسمان.
ناصربخت، محمدحسین (1379). نقش پوشی در شبیه خوانی. تهران: انتشارات انجمن نمایش.
نجفی ثانی نوقابی، زینب (1387). در مسلخ عشق: شرح تفصیلی مراسم تعزیه خوانی روز عاشورا. مشهد: مهرصفا.
ن‍ص‍ری اش‍رف‍ی، جهانگیر (1381). ق‍ق‍ن‍وس : پ‍ی‍ش خ‍وان‍ی ه‍ا، ن‍وح‍ه ه‍ا، گ‍وش‍ه ه‍ا و م‍رث‍ی‍ه ه‍ا در ت‍ع‍زی‍ه ن‍واح‍ی ای‍ران. تهران: سوره مهر.
وثوقی، علی اکبر (1386). تعزیه خوانی در شهرستان سیرجان. کرمان: انتشارات مرکز کرمان شناسی.
همایونی، صادق (1380). ت‍ع‍زی‍ه در ای‍ران. چاپ دوم. شیراز: نوید شیراز.
همایونی، صادق (1377). شیراز خاستگاه تعذیه. شیراز: بنیاد فارس شناسی.
همایونی‏‫‏‏، صادق (1353). ت‍ع‍زی‍ه و ت‍ع‍زی‍ه خ‍وان‍ی . شیراز: انتشارات جشن هنر شیراز.
ه‍ن‍ری، مرتضی (1381). ت‍ع‍زی‍ه در خ‍ور. ت‍ه‍ران : انتشارات اطلاع‍ات .

کاربر گرامی توجه داشته باشید که این بخش صرفا جهت ارائه نظر شما در رابطه با همین مطلب در نظر گرفته شده است. در صورتی که در این رابطه سوالی دارید و یا نیازمند مشاوره هستید از طریق تماس تلفنی و یا بخش مشاوره اقدام نمایید.

نام و نام خانوادگی

پست الکترونیک

نظر

کد امنیتی