گزارش‌جلسه‌نقد کتاب‌ دا

نشست سه ساعته نقد و بررسی کتاب "دا" از سلسله نشست‌های پاتوق کتاب دفتر مطالعات و توسعه کتاب‌خوانی دفاتر نشر معارف، عصر دوشنبه(7 اردیبهشت) با حضور علیرضا کمری، نویسنده و خاطره شناس و زهرا حسینی، راوی کتاب "دا" برگزار شد.

علیرضا کمری، مدیر پژوهش دفتر هنر و ادبیات حوزه هنری، در این نشست به بحث علمی درباره خاطره و خاطره نویسی پرداخت و گفت: خاطره زمانی شکل می‌گیرد که روایت ‌شود. روایت اعتبار بالاصاله دارد و از حیث روایت، دوره گذار را باید طی کند تا به مرحله بلوغ و اظهار برسد. در واقع خاطره زمانی شکل گرفته که رخدادی در عین زمان و مکان به وقوع پیوسته است و در فرایند عمل ذهن پردازش و پیرایش شده است.

وی ادامه داد: هسته اولیه خاطره "یاد" است که موجودیتی اصالتاً ذهنی دارد. بنا به موقعیت‌ها و شرایط به وسیله گفتن یا از طریق نوشتن تولد پیدا می‌کند. بنابراین خاطرات ذهنی مستتر، در مسیر زمان بالغ شده و به ظهور می رسد. ناگفته نماند اعظم حسینی، تدوین‌گر خاطرات، در شکل گیری و زادن خاطرات نقش جدی داشته است.

کمری با اشاره به نوع شکل‌گیری خاطره و نوشتن خاطرات اظهار داشت: خاطره به مثابه اثر همچون مهری است که از حادثه بیرونی در ذهن ثبت می‌شود. همه لحظه‌هایی که در زندگی با آن مواجه می‌شویم چنان چه اهمیت و اعتبار خاطره بودن یا خاطره شدن بیابند، در ذهن ثبت می‌شوند. ادبیات جنگ مثل خود جنگ در عرصه شناخته شد و آثارش به دست رسید. به طوری که آنچه برای رزمندگان در روزهای نخست سخت به نظر می‌آمد به مرور زمان آسان شد. ادبیات جنگ هم در اثر همین تجربه ایجاد شد. کتابی مثل "دا" حاصل بیست و اندی سال مرور و تجربه در حوزه خاطره‌گویی، خاطره نویسی، تدوین و نشر آن است.

تدوین کننده کتاب "نامه های فهیمه" افزود: شاید چنین به نظر برسد این کتاب دیر منتشر شده، اما سیری که در بحث خاطره‌نویسی جنگ اتفاق افتاد سیری معنا دار است. از سال‌های نخست جنگ اولین نمونه های خاطرات در قالب گزارش‌هایی در مجله "پیام انقلاب" منتشر می‌شد و از اولین کتاب‌های خوب خاطره نویسی در آن سال‌ها می‌توان از "لحظه‌های یک پاسدار" و "تپه‌های برهانی" نام برد.
کمری در توضیح زبان متن "دا" گفت: زبان گفتاری که در متن کتاب "دا" به شکل مکتوب می‌خوانیم بافت روایت و ساختار متن آن را به روایت داستانی شبیه و نزدیک کرده است. زیرا آکنده از جزء نگری و تصویرپردازی است. رمان اثر مصنوع و مخیل است که بر اساس قوه خلاقه نویسنده ساخته می‌شود و واقع‌نمایی ویژگی باورمندانه پیدا می‌کند. اما در کتاب "دا" صاحب خاطره، بیان و زبان فطری و طبیعی دارد که به شکل جزیی و لحظه پردازانه موضوع را روایت کرده است.

تدوین کننده «حرمان هور» تصریح کرد: در هویت متنی کتاب، هر دو حسینی حضور دارند. یکی از آن‌ها حوادث را دیده و بازگو می‌کند و دیگری گفته‌ها را بازیافت می‌کند. در واقع اعتبار ما به شناخت واقعه، اعتبار متنی است.

نویسنده «یاد مانا» درباره نحوه شکل گیری خاطرات جنگ اظهار داشت: حادثه جنگ لحظه به لحظه به شکل خاطره و با تصویرهای پیاپی در ذهن شکل گرفته است. ما در حوادثی مانند جنگ با فشردگی زمان مواجه هستیم. دقیقه‌ای برای کسی عمری می شود و عمری برای کسی دقیقه‌ای. جنگ سرشار از لحظه‌ها و "آن"‌ها بوده است. برای نمونه کتاب "حرمان هور" دست‌نوشته‌های شهید احمدرضا احدی است که تصویر نگاه و چهره پسر تیربارچی را که پشت کمپرسی نشسته و او را نگاه می‌کند، روایت کرده و لحظه‌ای بعد، کمتر از چند دقیقه، شهادت او را روایت می‌کند.

وی با اشاره به دلیل نیاز به مطالعه خاطرات گفت: پیش از ما خاطراتی نوشته شده مانند "شرح زندگانی من" نوشته عبدالله مستوفی که این کتاب‌ها آنچه در گذشته اتفاق افتاده را روایت می‌کنند. مطالعه این نوع کتاب‌ها در زمان حال ما را از وقایع گذشته آگاه می‌سازد. خاطره ضد فراموشی است. مساله اول خاطره این است که با خوره فراموشی مبارزه کنیم. گاهی به دلیل نداشتن سوال از گذشته نیازی به خواندن خاطرات احساس نمی‌کنیم. خاطرات گذشته برای ادراک وضع حال باید خوانده شوند. با خواندن این نوع خاطرات می توانیم به خودمان رجوع کنیم. خاطرات سرشار از آموزه های تعلیمی هستند که می توانند خواننده را در مواجهه با خود به ارزش های والای انسانی فرابخوانند.

وی ادامه داد: خواننده خاطرات را نه فقط در شرایط روایت، بلکه با شرایط خودش مقایسه می‌کند. روایت‌ها برآمده از زمان خودشان هستند. خاصیت روایت این است که با اقتضائات زمانی نوشته می شوند. روایت امری است سیال و درون‌گرا. شاید اگر 20 سال دیگر زهرا حسینی این خاطرات را بیان می‌کرد با زوایه و زبان دیگری به آن می‌پرداخت. همچنین خاطرات به تدریج تبدیل به یک سند تاریخی می‌شوند.

کمری تصریح کرد: کسانی که با ذهن داستانی این کتاب را خوانده اند معتقد بودند اوج کتاب در مجروحیت حسینی و برگرداندن او به بیمارستان است. اما اگر کسی با نگاه خاطره‌شناسانه این کتاب را مطالعه کند به این نتیجه می‌رسد که اگر حسینی وقایع بعد از بیمارستان تا آمدنش به تهران را بیان نمی‌کرد، این کتاب به عنوان خاطره راوی ابتر می ماند.

وی درباره علت اثرگونه‌گی برخی کتاب‌ها گفت: کلمه اثر را نمی‌توان به هر چیزی اطلاق کرد. یکی از تعریف‌هایی که برای اثر می‌توان به کار برد، ایجاد جریان است. اگر پدیده ای بتواند مرزهای مجازی را درنوردد، به یکی از مشخصه‌های اثرگونه‌گی رسیده است.

زهرا حسینی، راوی کتاب "دا" نیز در این برنامه به سختی‌های روزهای مقاومت اشاره کرد و از سرگذشت کسانی که در کتاب نام برده شده اند، سخن گفت. وی افزود: خاطراتم را اولین بار در اختیار دفتر ادبیات و هنر مقاومت حوزه هنری قرار دادم، اما هم زمان، روایت فتح در سال 1381 برنامه‌ای مستند و بدون جزییات از خاطراتم ساخت.