گزارشی از تألیفات امام خمینی(ره)

امام خمینی(ره) در طول حیات خود، 85 اثر به زبان‌های فارسی و عربی را در حوزه‌های مختلفی چون فقه، اخلاق، فلسفه و عرفان به رشته تحریر در‌آوردند که شرح دعای سحر، کشف‌الاسرار و تحریر‌الوسیله از مهمترین آن‌ها به شمار می‌آید.

تألیفات امام خمینى(ره) در موضوعات ده‌گانه عرفان، اخلاق، فلسفه، فقه استدلالی، اصول فقه، رجال، رساله علمیه، حکومت، امامت و روحانیت و شعر بسط پیدا می‌کند. برخی از مهمترین تألیفات ایشان عبارتند از:

تألیفات عرفانی، فلسفی و اخلاقی امام خمینی

ـ شرح دعای سحر به زبان عربی

دعایی است که با این جمله آغاز می‏شود: «اللهم انی اسألک من بهائک بابهاه و کل بهائک بهی. اللهم انی اسألک ببهائک کله.»

از امام رضا(ع) نقل شده است که امام باقر(ع) این دعا را در سحرهای ماه مبارک رمضان می‏خواندند. این دعا شرح‌های متعددی دارد، یکی از آن‌ها همین شرح امام خمینی (ره) است که در سال ۱۳۴۷ قمری یعنی در ۲۷ سالگی تألیف شده است.

این کتاب از کتاب‌های عرفانی حضرت امام خمینی(ره) است و مانند تألیف دیگر ایشان «مصباح‌الهدایة»، فقط کسانی که با فلسفه و عرفان آشنایی کامل داشته باشند، می‏توانند از آن استفاده کنند.

سال تألیف این کتاب مصادف ‏با سال ورود مرحوم شاه‌آبادی به قم است. امام در این کتاب دو جا از ایشان یاد و مطلبی نقل می‏کنند. در این کتاب از «اسرارالصلاة» حاج میرزا «جواد ملکی تبریزی» و تعلیقه «محمدرضا قمشه‌‌ای» بر شرح فصوص قیصری و شرح اسماء حاجی‌ سبزواری و فتوحات مکیه محیی‌الدین و تأویلات «عبدالرزاق ‌کاشانی» و شرح قیصری بر فصوص و شرح مفتاح‏الغیب فناری و قبسات میر داماد و اسفار ملاصدرا و برخی کتب فیض و نیز کتاب «الهیئة والاسلام» مرحوم «سید‌هبة‌‏الله شهرستانی» یاد و مطلب نقل می‌کند. این کتاب ‏با ترجمه فارسی آن پس از پیروزی انقلاب چاپ شده است.

ـ «مصباح‌الهدایة‌ الی‌الخلافة‌ والولایة

این کتاب نیز به زبان عربی در بیان حقیقت محمدیه و ولایت علویه است که با ترجمه فارسی آن پس از انقلاب چاپ شده است. تألیف این کتاب در سال ۱۳۴۹ به پایان رسیده و مانند شرح دعای سحر فقط برای کسانی که با عرفان و اصطلاحات آن آشنایی دارند قابل استفاده است.

امام‌خمینی(ره) در کتاب‌های دیگر خود مانند «سرالصلاة» و «تعلیقه بر شرح فصوص» به این کتاب ارجاع می‏دهند و می‏گویند در آن کتاب این مطلب را تحقیق کرده‏ایم. در این کتاب از «شرح توحید صدوق» قاضی سعید قمی و نیز «البوارق الملکوتیه» او و «مفتاح‌الغیب» قونوی و شرح فصوص قیصری و «شرح قصیده» ابن‌فارض عبدالرزاق کاشانی و «تعلیقه بر شرح فصوص» قیصری و نیز رساله در تحقیق «اسفار اربعه» هر دو از «محمدرضا قمشه‌‏ای» مطالبی نقل می‏شود و مورد انتقاد قرار می‏گیرد و هم‌چنین از «محیی‌الدین» مطلبی را نقل می‏کند و از استادشان شاه‌آبادی، چند جا با تجلیل فراوان یاد و مطالبی نقل می‌کنند.

ـ لقاء‌الله

این کتاب به زبان فارسی، مقاله‌‏ای است در این موضوع به زبان فارسی در هفت صفحه که در آن امام از استادشان مرحوم آقای شاه آبادی یاد می‏کنند. این مقاله یا رساله در پایان کتاب لقاءالله مرحوم حاج میزا «جواد ملکی» چاپ شده است.

ـ سر‌الصلاة، با عنوان صلاة‌العارفین یا معراج‌السالکین به زبان فارسی، این کتاب برای خواص از اهل عرفان و سلوک نوشته شده و تاریخ پایان تألیف آن سال ۱۳۵۸ قمری است و تا حال دوبار ابتدا مستقل و بار دیگر در یادنامه شهید مطهری چاپ شده است.

در این کتاب امام از اسرارالصلاة شهید ثانی و مرحوم شاه‌آبادی یاد و نیز به شرح اربعین خود ارجاع می‏دهند که معلوم می‌‏شود، شرح اربعین را پیش از سرالصلاة نوشته‏‌اند یا هنگام نوشتن سرالصلاة آن کتاب هم در دست تألیف بوده است.

ـ تعلیقه علی شرح فصوص‌الحکم

این کتاب به زبان عربی است، فصوص‌الحکم تألیف محی‌‌الدین عربی و شرح آن از «محمود قیصری» است و امام‌خمینی شرح فصوص را در هفت ‏سالی که از محضر مرحوم شاه آبادی استفاده می‏کردند، نزد ایشان خوانده و تاریخ تألیف این تعلیقه هم همان سالهاست. در این تعلیقه به مصباح‌الهدایه خود ارجاع می‏دهند و از مرحوم آقای شاه‌آبادی نیز یاد می‏کنند. کتاب شرح فصوص ۴۹۵ صفحه است که تعلیقه امام تا صفحه ۳۹۶ آن است.

این تعلیقه را حضرت امام خمینی(ره) در حواشی نسخه چاپی شرح فصوص نوشته بودند و ظاهراً به دست عمال شاه، جزو کتاب‌های غارت شده ایشان، غارت شده بود، ولی خوشبختانه پس از انقلاب در همدان پیدا و به بیت ‏حضرت امام تحویل و به صورت زیبایی چاپ شد.

ـ تعلیقه علی مصباح‌الانس

مفتاح غیب‌الجمع والوجود تألیف «صدرالدین محمدبن اسحاق قونوی» و شرح آن به نام «مصباح‌الانس» تألیف «محمدبن حمزة ‌بن محمد عثمانی» معروف به «ابن فناری» است. امام خمینی مصباح‌الانس را تا صفحه ۴۴ از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۴ قمری نزد مرحوم آقای شاه‌آبادی خوانده است. در صفحه اول کتاب مرقوم داشته‌‏اند.

«قد شرعنا قرائهٔ هذا الکتاب الشریف لدی الشیخ العارف الکامل استاذنا فی المعارف الالهیه حضرة المیرزا محمدعلی شاه آبادی الاصفهانی دام ظله فی شهر رمضان المبارک سنهٔ ۱۳۵۰ق.»

تعلیقه علی شرح حدیث رأس‌الجالوت (عربی)، شرح حدیث رأس الجالوت (عربی)، شرح حدیث رأس الجالوت (عربی)، تفسیر سوره حمد (فارسی) از دیگر آثار امام در زمینه عرفان، اخلاق و فلسفه است.

ـ تفسیر سوره حمد

تفسیری است عرفانی بر سوره حمد که امام خمینی در سال‌های اول پیروزی انقلاب در پنج جلسه بیان فرمودند و مکرر چاپ شده است. امام خمینی در کتاب سرالصلاة، سوره حمد و توحید را به طور مختصر با اشاراتی عرفانی تفسیر کرده‏اند. و نیز در کتاب «آداب الصلاة» سوره حمد و توحید و اناانزلناه را به گونه‌‏ای مفصل‌تر تفسیر کرده‌‏اند.

ـ الحاشیة علی‌الاسفار

امام خمینی از مدرسین اسفار ملاصدرا بوده و گویا حواشی بر این کتاب داشته باشند، زیرا یکی از فضلای حوزه علمیه قم حاشیه‌‏ای از ایشان در مجله کیهان اندیشه نقل کردند به این شرح «صدرالمتالهین در اسفار جلد ششم صفحه دو ماهه درباره حدیث «ماترددت فی شئ انا فاعله کترددی فی قبض روح عبدی المومن» می‏گوید: فما معنی التردد المنسوب الیه؟ والذی سخ الهذا الراقم المسکین . . .» حضرت امام خمینی در حاشیه اسفار به کلام ملاصدرا اشکال نموده و فرموداند: آنچه ملاصدرا ذکر کرده، علاوه بر آنکه فی نفسه از معنای حدیث دور است، ملائمت و تناسبی هم با ذیل حدیث ندارد و سپس حضرت امام مطلب را ادامه داده‌اند.

ـ آداب‌الصلاة (فارسی)

این کتاب را پس از «سرالصلاة» نوشته‌‏اند و در آن، تفسیر سوره‏های «حمد»، «توحید» و «قدر» به گونه‌‏ای عرفانی و نسبتاً مفصل آمده است. امام خمینی در این تألیف به تعلیقه فصوص و مصباح‏الهدایة خود ارجاع داده و از مرحوم آقای شاه‌آبادی یاد و مطلب نقل می‏کنند.

ـ مبارزه با نفس جهاد اکبر

رساله‏ای است اخلاقی به زبان فارسی، در موضوع «جهاد با نفس» که تقریر سخنرانی‌های حضرت امام در نجف اشرف برای طلاب و فضلا است. این رساله بارها چاپ شده است.

ـ شرح حدیث جنود عقل و جهل به زبان فارسی

در کتاب شریف اصول کافی حدیثی در بیان لشگریان عقل و جهل از امام صادق (ع) نقل شده که شامل هفتاد و چند عنوان است.

امام خمینی(ره) این حدیث را به زبان فارسی شرح کرده‏اند، ولی تا عنوان ۲۵ آن را بیشتر ننوشته و موفق به تکمیل آن نشده‏اند.

ـ اربعین، شرح اربعین به زبان فارسی

شرح چهل حدیث است که سی و سه حدیث آن اخلاقی و هفت ‏حدیث دیگر اعتقادی است. در آغاز آن فرموده‏اند: «این بنده بی‌بضاعت ضعیف مدتی بود با خود حدیث می‏کردم که چهل حدیث از احادیث اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) که در کتب معتبره اصحاب و علما(ره) ثبت است، جمع‏آوری کرده و هر یک را به مناسبت‏شرحی کنم که با حال عامه مناسبتی داشته باشد و از این جهت آن را به زبان فارسی نگاشته که فارسی‌زبانان از آن بهره گیرند...»

تاریخ پایان تألیف کتاب اربعین ۱۳۵۸ قمری است، فهرست احادیث این کتاب بسیار ارزنده از این قرار است: جهاد نفس، ریا، عجب، کبر، حسد، حب دنیا، غضب، عصبیت، نفاق، هوای نفس، فطرت، تفکر، توکل، خوف و رجاء، امتحان، صبر، توبه، ذکر خدا، غیبت، اخلاص، شکر، کراهت از مرگ، اصناف طالبان علم، اقسام علم، وسواس، فضیلت علم، عبادت و حضور قلب، لقاءالله، وصیت رسول‏خدا (ص) به حضرت امیر(ع)، اقسام قلوب، عدم شناخت‏حقیقی خدا و رسول و امام مومن، یقین و حرص و رضا، ولایت‏شرط قبول اعمال، حال مومن نزد خدا، معرفت‏حق و اسماء او، معرفت‏حق و صفات او، طریق معرفت‏حق تعالی و اولی الامر، خداوند آدم را به صورت خود آفرید، خیر و شر، حقیقت توحید.

کتاب‌های فقه استدلالی

امام خمینی(ره) مدت سی سال یا بیشتر فقه استدلالی تدریس می‏کردند و همه این درسها یا قسمت اعظم آنها را نوشته‏اند و یکی از امتیازات این تألیفات همین است که پس از تدریس و تحقیق کامل، نوشته شده است. بحث‌هایی را که حضرت امام خمینی (ره) نوشته‏اند همه به زبان عربی است ‏به این شرح:

ـ کتاب الطهارة

جلد اول، بحث نجاسات، تاریخ پایان تألیف، ۱۰ ذیحجه ۱۳۷۳ قمری چاپ اول در ۲۷۲ صفحه در قم و چاپ دوم در ۳۵۸ صفحه در نجف سال ۳۸۹ قمری. جلد دوم، بحث ماء ثلاثه. تاریخ پایان تألیف ۲۲ ربیع‏الاول ۱۳۷۶ قمری. چاپ قم در ۳۱۹ صفحه. جلد سوم، بحث تیمم. تاریخ پایان تألیف، ۱۱ شعبان ۱۳۷۶. چاپ قم در ۲۳۵ صفحه. جلد چهارم کتاب مذکور پیرامون بحث از احکام نجاسات است.

این کتاب که آخرین قسمت از مباحث طهارت است تألیف آن در تاریخ ۲۸ ذیقعده ۱۳۷۷ قمری به پایان رسیده و چاپ آن نیز در نجف اشرف به سال ۱۳۸۹ ق. انجام گرفته است. تعداد صفحات این جلد ۲۹۰ صفحه است.

ـ المکاسب المحرمه

جلد اول، شامل بحث‏های الاکتساب، الاعیان النجسه، الاکتساب مما یکون المقصود حراما، الاکتساب بما لا منفعهٔ فیه، الاکتساب بماهو حرام فی نفسه، نقاشی و مجسمه‏سازی، غنا و غیبت و قسمتی از رساله روضهٔ الغناء استادشان حاج شیخ محمدرضا اصفهانی در این جلد نقل شده است. چاپ قم در ۳۲۲ صفحه در سال ۱۳۸۱. جلد دوم، شامل بحث‏های قمار، کذب، کمک به ظالم، ولایت از طرف جائر، تکسب به واجبات، جوایز سلطان و خراج و مقاسمه‏ای که سلطان جائر می‏گیرد. تاریخ پایان تألیف، ۸ جمادی‏الاولی ۱۳۸۰ چاپ قم در ۲۹۰ صفحه در سال ۱۳۸۱.

ـ کتاب البیع

جلد اول، تاریخ تألیف پس از ۱۳۸۰ قمری در ۴۵۷ صفحه در نجف چاپ شده است. جلد دوم، در سال ۱۳۹۱ در نجف در ۵۷۵ صفحه چاپ شده است و بحث ولایت فقیه حضرت امام خمینی که منشأ بسیاری از تحولات گشت، در این جلد است. جلد سوم، تاریخ پایان تألیف، ۱۱ جمادی‏الاولی ۱۳۹۲ و در همان سالها در ۴۸۵ صفحه در نجف چاپ شده است.

بدین ترتیب این سه جلد، حاصل تدریس حدود دوازده سال حضرت امام است که به قلم خودشان نوشته شده. جلد چهارم، بحث ‏خیارات. تاریخ پایان تألیف، ۲۵ جمادی‏الاول ۱۳۹۴. در ۴۵۲ صفحه در نجف در همان سال تألیف چاپ شده است. جلد پنجم، شامل بقیه بحث ‏خیارات و بحث نقد و نسیه و قبض. تاریخ پایان تألیف، ۱۵ جمادی‏الاولی ۱۳۹۶. در ۴۰۲ صفحه در سال ۱۳۹۷ در نجف چاپ شده است.

ـ کتاب الخلل

بحث ‏خلل صلاة است که ظاهراً پس از سال ۱۳۹۷ تا هنگام مراجعت ‏به ایران بحث کرده و نوشته‌‏اند. این کتاب در ۳۱۴ صفحه در قم چاپ شده است.

ـ رسالة فی‌التقیة

رساله‏ای است‏ شامل مباحث تقیه در ۳۵ صفحه که تاریخ تألیف آن شعبان ۱۳۷۳ قمری است و به ضمیمه رساله‏های اصولی حضرت امام در سال ۱۳۸۵ قمری در قم چاپ شده است.

بحث معروف «تقیه برای حفظ دین است نه محو دین» در این رساله عنوان شده است.

ـ رساله فی قاعده من ملک

ـ رسالة فی تعیین الفجر فی اللیالی المقمره

این رساله در ۳۲ صفحه رقعی در سال ۱۳۶۷ شمسی از امام خمینی(ره) منتشر شده است که در عین اختصار، از تألیفات فقه استدلالی ایشان به شمار می‏آید.

ـ رساله‌های عملیه یا فقه غیراستدلالی

تعلیقة علی العروة الوثقی (عربی)، تعلیقة علی وسیله النجاه به زبان عربی، حاشیه توضیح‌المسائل به زبان فارسی، رساله نجاهٔ العباد (فارسی)، حاشیه رساله ارث (فارسی)، مناسک یا دستور حج (فارسی) ...

ـ تحریر‌الوسیله (عربی)

وسیلةالنجاة تألیف مرحوم آیت‏الله‌العظمی «سیدابوالحسن اصفهانی» از جهت کثرت با بهای فقه (نه کثرت فروع) بر عروة الوثقی تألیف «سیدمحمد کاظم‌یزدی» برتری دارد. یعنی بسیاری از باب‌های فقه مانند مکاسب، طلاق، نذر و ... در عروة‏الوثقی نیست ولی در «وسیلة‏النجاة» هست.

امام خمینی همان طور که قبلا گفته شد بر «وسیلة‏النجاة» حاشیه داشتند و در سال ۱۳۸۴ که در ترکیه تبعید بودند به این فکر افتادند که حاشیه خود را در متن وسیله درج و در ضمن باب‌هایی را هم که وسیلة‏النجاة، ناقص دارد تتمیم و مسائل مستحدثه را هم به آن بیفزایند. این کار به صورت بسیار خوبی در مدتی که تبعید بودند انجام گرفت و به نام «تحریرالوسیله» در همان سالها، در نجف، در دو جلد (۶۶۲و۶۴۷ صفحه) چاپ و سپس مکرر تجدید چاپ شد.

ـ زبدة‌الاحکام (عربی)

رساله مختصری است که با توجه به تحریرالوسیله حضرت امام خمینی توسط برخی از شاگردان ایشان تنظیم شده و مکرر به چاپ رسیده است، یکی از چاپ‌های ممتاز آن از سوی سازمان تبلیغات اسلامی در ۲۷۳ صفحه در سال ۱۴۰۴ قمری انجام شده است.

یادآوری این نکته لازم است که متن اولی این رساله سالها قبل تألیف شده و به نام چند نفر از مراجع تقلید از جمله آیت‏الله میلانی و آیت‏الله «سیداحمد خوانساری» نیز به نام‌های دیگر چاپ شده است.

ـ حکومت اسلامی یا «ولایت فقیه» (فارسی)

این کتاب حاصل درس‌های امام خمینی درباره ولایت فقیه است که در کتاب «البیع» ایشان هم به گونه‏ای مختصرتر آمده است. چاپ سوم این کتاب در ۲۰۸ صفحه در سال ۱۳۹۱ انجام شده و این همان کتابی است که زمینه فکری تشکیل حکومت اسلامی را در ایران آماده ساخت.

ـ صحیفه نور (فارسی)

اعلامیه‌ها، گفتارها، حکمها، سخنرانی‌ها و مصاحبه‏های حضرت امام از سال ۱۳۴۱ شمسی تا سال آخر عمر شریفشان به صورت‌های گوناگون و سلیقه‏های مختلف جمع‏آوری، تنظیم و نشر شده است که شاید معتبرترین و جامعترین آنها کتاب شریف صحیفه نور باشد.

این کتاب حدود بیست جلد است و شامل رهنمودهای حضرت امام از سال ۱۳۴۱شمسی تا آخر عمرشان یعنی ۱۳۶۸ است. در آغاز این کتاب نوشته‌‏ای از سال ۱۳۶۳قمری که مربوط به حدود بیست ‏سال قبل از نهضت پانزدهم خرداد آمده که بسیار جالب توجه است.

منبع: ایکنا