loader-img
loader-img-2
بعدی
بعدی بازگشت
بعدی بازگشت

معرفی و نقد کتاب «زن در نگاه روشنفکران»

نویسندگان مرتبط : زهرا تشکری

کتاب «زن در نگاه روشنفکران» نوشته زهرا تشکری است که از سوی دفتر مطالعات و تحقیقات زنان مرکز مدیریت حوزه‏های علمیه خواهران منتشر شده است.
از سال‏های آغازین نهضت مشروطه در ایران، که تحت تأثیر اندیشه‏های فمینیستی و گفتمان حاکم بر جوامع غربی، حوزه مباحث زنان در کشور ما نیز گشوده شد و گفت و گو درباره مسائل و مشکلات زنان، در جلسه ها، انجمن ها، جمعیت ها، روزنامه‏ها و مجله‏های زنانه آغاز گردید، ر.ک: محمد حسین خسرو پناه، هدف‏ها ومبارزه زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا سلطنت پهلوی، ص 147 ـ 256 تا امروز که به مدد پیروزی انقلاب اسلامی، فضای گسترده‏ای برای طرح مباحث زنان در کشور ما فراهم شده است، رویکردها و دیدگاه‏های مختلفی در سه زمینه تحلیل و تبیین شخصیت و حقوق زن، ریشه یابی مسائل و مشکلات زنان و سیاست گذاری و برنامه ریزی برای حل مسائل و مشکلات آنان شکل گرفته است. رویکردها و دیدگاه‏هایی که گاه مشکل می‏توان میان آن‏ها توافق و هماهنگی ایجاد کرد.
در دهه‏های اخیر، نویسندگان و پژوهش گران متعددی به تحلیل و ریشه یابی این رویکردها و دیدگاه‏ها پرداخته و تقسیم بندی‏های متفاوتی نیز از آن‏ها ارائه داده‏اند. نخستین بار در اواسط دهه چهل، استاد شهید مرتضی مطهری به هنگام نگارش مقالاتی که در آن‏ها به نقد دیدگاه طرفداران تغییر مقررات قانون مدنی در زمینه حقوق خانواده می‏پرداخت، این مجموعه مقالات، در طول سال‏های 1345 تا 1346 در مجله زن روز منتشر شد و در سال 1353 به عنوان نظام حقوق زن در اسلام به صورت کتاب انتشار یافت.
دیدگاه‏ها و رویکردهایی را که در آن زمان، در زمینه تحلیل مسائل اجتماعی به طور عام و مسائل زنان به طور خاص وجود داشت، به دو دسته «جامدها» و «جاهلها» تقسیم و آن‏ها را این گونه توصیف کرد: «جامد از هر چه نو است، متنفر است و جز با کهنه خو نمی گیرد و جاهل هر پدیده نوظهوری را به نام مقتضیات زمان، به نام تجدد و ترقی موجه می‏شمارد. جامد هر تازه‏ای را فساد و انحراف می‏خواند و جاهل همه را یک جا به حساب تمدن و توسعه علم و دانش می‏گذارد.» استاد مرتضی مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ص 96 در دهه‏های بعد، نویسندگان دیگری، از دیدگاه‏ها و رویکردهایی که در آثار استاد شهید نقد و بررسی شده بودند، با عنوان «تحجرگرایی» و «تجددمآبی» یاد کردند.**ر. ک: سید ضیاء مرتضوی، «زنان و خروج از برزخ تجدد و تحجر»، روزنامه انتخاب، ش 166، 8/8/1377
برخی از نویسندگان نیز جریان‏های مختلفی را که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با هدف دفاع از حقوق زنان ایران شکل گرفتند، به سه جریان سیاسی، سکولار(غیردینی) و دینی(اعم از تجدیدنظرطلب و اصول گرا) تقسیم کردند. ر.ک: ابراهیم شفیعی سروستانی، جریان شناسی دفاع از حقوق زنان در ایران برخی دیگر نیز با تمرکز بر دیدگاه‏های مطرح شده از سوی اندیشمندان مسلمان، رویکردهای مهم در حوزه مطالعات زنان را شامل سه رویکرد سنت گرایی، تجددگرایی و تمدن گرایی دانستند. ر.ک محمد تقی سبحانی، الگوی جامع شخصیت زن مسلمان، ص 13 ـ 14 در هر حال، به نظر می‏رسد که شناخت دقیق رویکردها و دیدگاه‏هایی که به ویژه در سال‏های اخیر، در زمینه تحلیل مباحث زنان یا دفاع از حقوق آنان در کشور، شکل گرفته، برای رسیدن به الگویی جامع که به دور از هرگونه افراط و تفریط و بر اساس موازین اسلامی، به ارائه راهکار برای حل مسائل و مشکلات گوناگون زنان ایران اسلامی، در حوزه‏های مختلف فرهنگی، سیاسی و اقتصادی بپردازد، ضرورتی انکارناپذیر است و قطعا آثاری که در این زمینه تدوین می‏شوند بسیار مغتنم و ارزشمند خواهند بود. البته مشروط بر آن که از سر انصاف و با نگاهی جامع و عمیق به بررسی این موضوع پرداخته باشند.
کتاب زن در نگاه روشنفکران از جمله آثار ارزشمندی است که در سال‏های اخیردر زمینه بررسی یکی از رویکردهای موجود در حوزه مباحث زنان به رشته تحریر در آمده است. نویسنده کتاب یاد شده، در پیش گفتار آن، کتاب را این گونه توصیف می‏کند: «اثر حاضر پیش درآمدی برشناخت مسائل زنان از دریچه نگاه روشنفکران، به ویژه از دیدگاه روشنفکران دینی ایران است. تا آن جا که می‏دانیم، تا کنون هیچ اثر مستقلی در این باره نگارش نیافته است و اساسا گفتمان روشنفکر دینی در این باب، از سابقه و پیشینه چندانی برخوردار نیست.
نکات زیر، رویکرد نویسنده را در این پژوهش آشکار می‏سازد:
اول، با پیدایش دوران جدید غرب، جریانی به نام «روشنفکری» ظهور کرد و به تدریج در دیگر نقاط جهان نیز شکل گرفت. می‏توان چالش میان دین و تجدد را از مهم ترین پیامدهای حضور روشنفکران در کشورهای اسلامی به شمار آورد. چالش میان دین و تجدد در ایران نیز عمیق ترین چالش فرهنگی است که سابقه آن به سده پیشین باز می‏گردد. این نزاع، که در دهه‏های اخیر به اوج خود رسیده است، تضادها و تعاملات گسترده‏ای را در میان روشنفکران و اندیشمندان مسلمان به وجود آورده و دیدگاه‏های متعدد و متنوعی را در باب رابطه دین و ابعاد گوناگون حیات فردی و اجتماعی مطرح ساخته است. مباحث و مسائل زنان، همواره در عرصه این چالش‏ها حضوری چشمگیر داشته است. در نگاه روشنفکران، وضعیت زنان، از مهم ترین شاخصه‏های بسط مدرنیته و معیار آزمون رشد و توسعه در هر کشور است. به هر روی، با توجه به اهمیت و گسترش روز افزون مسائل و مباحث زنان در ایران، بررسی و شناخت عناصر فکری و اندیشه‏های روشنفکران، به عنوان حاملان اصلی فرهنگ مدرن، جایگاه ویژه‏ای دارد.
دوم، مسأله شناسی و آسیب شناسی زنان در ایران و ارائه راهکارهایی برای حل آن، مهم ترین دل مشغولی همه کسانی است که برای ارتقای وضعیت زنان می‏کوشند، هر چند انگاره‏ها و انگیزه‏هایی متفاوت دارند. به دیگر سخن، نقش ویژه زنان در سرنوشت جامعه بشری سبب شده است تا این قشر، همواره در کانون توجه جریانات فکری قرار گرفته و جامعه زنان، هر روز با تفسیری نو از جایگاه، الگو و آرمان‏های خویش روبه رو شوند، گاه تفسیری مطابق با واقع و حقیقت، گاه تفسیری شیء مآبانه، گاه تفسیری زن گرایانه و مردستیز و غیره. تردیدی نیست که رسالت امروز زن مسلمان، شناخت موشکافانه این تفسیرها، برای رسیدن به تفسیری ناب و حقیقی است. بازشناسی و تحلیل دیدگاه‏های روشنفکران در ایران به عنوان یکی از جریان‏هایی که خود را از مدعیان جدی مسائل زنان می‏داند، می‏تواند ما را در دست یابی به تحلیل واقعی و ارائه رویکردی درست در این عرصه یاری دهد.
سوم، رسوخ اندیشه‏ها و ارزش‏های مدرنیته در لایه‏های مختلف فرهنگ کشور، مرزهای اندیشه ناب دینی و غیر آن را چنان در هم آمیخته که پدیده بحران هویت فرهنگی را در پی داشته است. بدیهی است که خروج از این بحران، بدون تفکیک اساسی و اصولی فرهنگ و آموزه‏های اسلامی، از دیگر مؤلفه‏های فرهنگی، امکان پذیر نیست. بنابراین، از یک سو باید چارچوب‏ها و مبانی دینی را به خوبی شناخت و از سوی دیگر، به بازشناسی عناصر و مبانی فکری بیگانه همت گماشت. روشنفکران در بسیاری از جوامع، نقش هشدار دهندگی والهام بخشی را برای سیاستمداران و اندیشمندان داشته‏اند؛ اما به علت خاستگاه فکری و ارزشی آنان، که ریشه در فرهنگ غرب دارد، عملاٌ عامل انتقال اندیشه‏ها و ارزش‏های بیگانه بوده‏اند. نوشتار حاضر، تا حدودی می‏تواند زمینه بازشناسی عناصر و فرهنگ مدرنیته را در حوزه مباحث زنان فراهم آورد.
چهارم، شناخت جامع و اصولی جریان روشنفکری قطعا باید با دو رویکرد تاریخی و فکری انجام پذیرد؛ یعنی در کنار بازشناسی عناصر و بنیان‏های فکری، تحولات تاریخی و بستر رویش این جریان نیز نیازمند بررسی است. از آن جا که پرداختن به هر دو رویکرد، مجالی گسترده می‏طلبد، این نوشتار، تنها باگذری کوتاه بر جریان روشنفکری در غرب و ایران، به تبیین مبانی فکری و دیدگاه‏های رایج این جریان، درباره مسائل زنان پرداخته تا شاید گامی در جهت شناخت عمیق تر و همه جانبه تر این جریان و تحلیل مسائل زنان از دیدگاه آنان برداشته باشد.
پنجم، تحلیل و نقد و ارزیابی مواضع و دیدگاه‏های روشنفکران در زمینه مسائل زنان، نیازمند بررسی همه جانبه، گسترده و کارشناسانه است. این نوشتار، تنها به نقد و تحلیل موارد مهم و کلیدی دیدگاه‏های آنان پرداخته و تنها دریچه‏ای را به سوی بازاندیشی و بازنگری در مبانی فکری روشنفکران می‏گشاید و به آن بخش از مبانی نظری روشنفکران اشاره دارد که به گونه‏ای با مسائل زنان درآمیخته و بر تبیین و تفسیر آن‏ها تأثیر می‏گذارد.
کتاب زن در نگاه روشنفکران، در سه بخش به شرح زیر سامان یافته است: 1. پیشینه روشنفکری در مسائل زنان. 2. مبانی نظری روشنفکران در مسائل زنان. 3. مسائل زنان از چشم انداز روشنفکران. پیشینه روشنفکری در مسائل زنان: نویسنده در این بخش، پس از اشاره به پیشینه جریان روشنفکری در مغرب زمین، تاریخ پیدایش و تحول روشنفکری در ایران را به طور گذرا بررسی کرده و به بیان گرایش‏های روشنفکری در مسائل زنان پرداخته است. در ادامه این بخش، شاهد مباحثی چون بازشناسی مفهوم روشنفکری، روشنفکری دینی و غیر دینی، نگاهی به بنیان‏های فلسفی مدرنیسم هستیم که به نظر نمی رسد ارتباطی منطقی با مباحث پیشین داشته باشد.پس از این عناوین، عناوین دیگری چون علل طرح مسائل زنان از سوی روشنفکران ایرانی و برخوردهای روشنفکران با مسائل زنان جلب توجه می‏کند. مبانی نظری روشنفکران در مسائل زنان: در این بخش، که محوری ترین بخش‏های کتاب است، مبانی روش شناختی، دین شناختی و فلسفی روشنفکران در برخورد با مسائل زنان بررسی شده است. نویسنده در پایان این بخش می‏نویسد: «اگر چه در بخش مبانی نظری، به ویژه مبانی روش شناختی، بیش تر به بنیان‏های فکری روشنفکران دینی پرداختیم، اما ناگفته پیدا است که خاستگاه و پایگاه فکری روشنفکران غیر دینی، در بسیاری از مبانی، با روشنفکران دینی فاصله چندانی ندارد». مسائل زنان از چشم انداز روشنفکران: نویسنده در این بخش، کوشیده است با بهره گیری از آثار روشنفکران وطنی، اعم از کسانی که در داخل کشور، مشغول فعالیتند و کسانی که در آن سوی مرزها در دفاع از حقوق زنان ایران سخن می‏گویند یا قلم می‏زنند، تصویر نسبتاً جامعی از دیدگاه این جماعت، در سه زمینه مسائل «فرهنگی، آموزشی، تربیتی»، مسائل «سیاسی، اجتماعی، اقتصادی» و مسائل «فقهی، حقوقی» ارائه دهد.
در پایان کتاب نیز نویسنده با عنوان «سخن پایانی» به جمع بندی مباحث مطرح شده در بخش‏های کتاب و نتیجه گیری از آن‏ها پرداخته است. در بخشی از سخن پایانی، آمده است: در یک ارزیابی اجمالی می‏توان مهمترین ویژگیهای کتاب یاد شده را به این شرح برشمرد: 1. تلاش در جهت نشان دادن تأثیر مبانی نظری روشنفکران در تحلیل و بررسی مسائل زنان. 2. تتبع فراوان در آثار روشنفکران، با هدف به دست آوردن دیدگاه‏های آنان در زمینه مهم ترین مسائل زنان. مجموعه این ویژگی‏ها کتاب حاضر را به اثری ارزشمند و قابل استفاده تبدیل کرده است.
اما مهم ترین نکاتی که می‏توان به عنوان نقاط ضعف کتاب، به آنها اشاره کرد، عبارتند از: 1. بررسی شتابزده تاریخچه روشنفکری در ایران و سیر تحولی که این جریان، پیش و پس از پیروزی انقلاب اسلامی داشته است. 2. عدم تبیین دقیق آن دسته از بنیادهای فلسفی و مبانی نظری، که روشنفکران ایرانی، تحت تأثیر اندیشه جدید حاکم در غرب، از همان سال‏های آغازین جریان روشنفکری در ایران، اندیشه آن‏ها را پذیرا شدند. 3. نبود ارتباط منطقی و مناسب میان برخی از سر فصل‏های بخش اول کتاب .

منبع: مجله حوراء، شماره 3
به نقل از سایت دفتر مطالعات و تحقیقات زنان حوزه علمیه قم

شنبه 23 خرداد 1388
کاربر گرامی توجه داشته باشید که این بخش صرفا جهت ارائه نظر شما در رابطه با همین مطلب در نظر گرفته شده است. در صورتی که در این رابطه سوالی دارید و یا نیازمند مشاوره هستید از طریق تماس تلفنی و یا بخش مشاوره اقدام نمایید.
نام و نام خانوادگی
پست الکترونیک
نظر
کد امنیتی
اخبار مرتبط
محصولات مرتبط