انقلاب در گذر فردا: گذری بر کتاب «آینده انقلاب»

انقلاب ها همواره سرشار از پرسش اند. پرسش از چیستی، چرایی و چگونگی آن، پرسش از نقطه آغازین و علت و علل آن، پرسش از شباهت ها و تفاوت های انقلاب ها با یکدیگر و در نهایت پرسش از آینده انقلاب.
در این میان، پرسش از آینده مهم ترین و ماندگارترین پرسشی است که با انقلاب متولد شده، با حیات آن مدام پرسیده می شود و گاه با افول آن هنوز هم جانی برای پرسیدن از آینده دارد.
علت آن شاید ذهن کنجکاو بشر برای ثبت نادانسته ها و نادیده هاست. انسان دوران معاصر بیش از همه پیشینیانش با تحول و تغییر همراهی کرده است.
شاید علت آن ذات تحول خواه و ذائقه متغیر اوست که همواره اصل ثابت تغییر را در جامعه خویش پا بر جا داشته است. تغییر را از آن رو می آزماید که تنها گذرگاه او به سوی جامعه آرمانی اش است. این تغییر هم در جامعه، رفورم یا انقلاب نام می گیرد.
پرسش از آینده در ذات و فطرت آدمی نهفته است. شاید از آن رو به آینده شناسی رو می آوریم که در پی نقطه آرمانی خویش هستیم. آنچه امروز در زمینه آینده شناسی به حدس های علمی معروف است، در همین زمینه ارزیابی شده و پیوستگی تقریبی رویدادها را در نظر دارد. یعنی فرض می کند دامنه حوادث جهان قاعده مند و یکپارچه است. اما چیزی که از لا بلای سخنان محققان استنباط می شود، امکان دستکاری آینده است. بر این اساس امکان دخالت اراده بشری در دستکاری احتمالی آینده وجود دارد. به همین دلیل می توان گفت آنانی که آینده را امروز به گونه ای بخواهند، بیندیشند و واکاوی کنند؛ آینده را همانگونه خواهند ساخت. به بیان روشن تر آینده شناسی ها نه تنها با شناختن آینده، بلکه با ساختن آینده هم شکل می گیرند.

آینده انقلاب
هنگامی که در نیمه دوم قرن بیستم میلادی، انقلاب اسلامی ایران در میان انبوه حوادث کوچک و بزرگ عالم اعم از جنگ ها و انقلاب ها، چشم های بی شماری را به خود معطوف کرد، کمتر کسی از آینده آن سخن یا پرسشی داشت.
اما اکنون در آستانه دهه سوم به ثمر نشستن آن، پرسش از آینده انقلاب اسلامی نه تنها به پرسشی اساسی و استراتژیک برای همه دلباختگان داخلی و خارجی آن، بلکه به پرسشی نظری و آکادمیک برای عالمان سیاسی و اندیشمندان جهان تبدیل شده است.
پرسش از اینکه انقلاب اسلامی ایران با چه آینده ای روبروست؟ دراین مسیر در داخل و خارج ایران کتب و مقالات محققانه ای به نگارش در آمده و می آید.
"آینده انقلاب" نوشته دکتر "علی عسگری" محقق و مدرس دانشگاه است. این کتاب در چاپ اول خود در سال 1385 با شمارگان 2000 نسخه توسط کانون اندیشه جوان تقدیم علاقمندان تاریخ پژوهی و بالاخص انقلاب اسلامی شده است. کتاب آینده انقلاب در چهار فصل به ترتیب با عناوین: عصر آگاهی، انقلاب به نام خدا، پرسش از آینده و در نهایت فصل پر محتوای انقلاب و آینده به رشته تحریر در آمده است.
علی عسگری در متن این کتاب نوشته است: «در تحلیل آینده انقلاب باید در نظر داشت که انقلاب اسلامی پیش از آن که یک تغییر سیاسی – اجتماعی باشد، یک تحول فکری – فرهنگی است. بنابراین مؤلفه های اصلی در بردارنده، مقدم و آینده ساز آن را باید در عناصر فکری و فرهنگی آن جستجو نمود.»
اما دکتر علی عسگری در گفتگو با خبرنگار کانون اندیشه جوان مبنی بر علت جذابیت آینده پژوهی انقلاب می گوید:
«پرسش از آینده انقلاب از فردای پیروزی انقلاب توسط شهید مطهری آغاز شد. فارغ از جذابیت های ذاتی شناخت آینده، پرسش از آینده انقلاب اسلامی ایران اهمیت داشت. زیرا انقلاب اسلامی ایران برای دنیا، ناشناس و پیچیده بود. از این رو همه می خواستند رفتار انقلاب را پیش بینی کنند. اکنون نیز اینگونه است. زیرا این انقلاب در ساختار خود با دیگر انقلاب ها تفاوت دارد. از این رو شناسایی آن برای دنیا جذابیت و اهمیت خاصی دارد.»
این نویسنده درباره چگونگی پیش بینی پذیر بودن انقلاب معتقد است: «جریان کلی تاریخ پیش بینی پذیر است، چنان که قرآن هم اشاراتی دارد. مرحوم علامه طباطبایی و مطهری بخش تکرارپذیر تاریخ را رد نمی کنند و آن را ناشی از سنت الهی می دانند، ولی جزئیات تاریخ قابل پیش بینی نیست، متناسب با رفتارهای جامعه است که آن جزئیات حدس زده می شود. در مورد انقلاب هم می توان اینگونه پیش بینی هایی انجام داد.»
وی ادامه می دهد: انقلاب اسلامی ما چند ویژگی اختصاصی دارد که اگر آنها حفظ شوند، جهت گیری آن متناسب با فلسفه اولیه آن ادامه می یابد و اگر حفظ نشوند، انقلاب از مسیرش خارج می شود. ویژگی های اختصاصی انقلاب اسلامی ایران عبارتند از: اسلامی بودن انقلاب، جهانی بودن انقلاب، مردمی بودن انقلاب، رهبری فقیه جامع الشرایط، ایرانی بودن انقلاب اسلامی و ضد استکباری بودن انقلاب اسلامی.»
وی در پایان تأکید می کند آینده انقلاب در دستان ماست. ما فقط در قبال امروز انقلاب مسؤول نیستیم، بلکه در قبال آینده آن هم مسؤولیم. هر تصمیم غلط امروز تأثیری بر آینده انقلاب می گذارد. ولی من آینده انقلاب اسلامی را روشن می بینیم و احساس می کنم با ظرفیت هایی که انقلاب اسلامی ما دارد هر روز شاهد زایش و قدم جدیدی خواهیم بود.

آینده؛ نقطه آرمانی انقلاب
پرسش از آینده انقلاب، دلایل جذابیت آینده و هدف از آینده پژوهی انقلاب اسلامی مباحثی بود که دکتر "عباسعلی رهبر" عضو شورای علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و استادیار گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکز به آن ها پرداخت.
رهبر با اشاره به اینکه انقلاب ها را از 4 منظر اندیشه سیاسی، فلسفه سیاسی، ایدئولوژی سیاسی و نظریه سیاسی می توان مورد بررسی قرار داد، می گوید: «متناسب با هر رویکرد می توان برای هر انقلابی گذشته، حال و آینده ای را تعریف کرد. در نگاه ایدئولوژِیکی که در معنای غربی آن بر مطلق انگاری مبتنی است، نمی توان آینده ای را ترسیم کرد. در صورتی که ایدئولوژی در نظام دینی، مجموعه ای از باید ها و نبایدهاست که پشت آن معرفت عقلی نهفته است. اما هنگامی که از منظر ادبیات سیاسی بحث می کنید، نگاه ما سیاسی و سنتی- دینی است. با این نگاه ایدئولوژیکی نه تنها انقلاب، بلکه هیچ موضوعی آینده ای نخواهد داشت.»
وی ادامه داد: «اما اگر از منظر اندیشه سیاسی بنگرید می توانید نقطه شروع، بلوغ و تکامل داشته باشید، چیزی که در قالب انقلاب اسلامی ایران اتفاق افتاد که مبتنی بر اندیشه سیاسی اسلام بود. از این منظر می توان درباره آینده انقلاب صحبت کرد.»
وی تأکید کرد: «مثلاً در مورد اندیشه سیاسی پیامبر اکرم، نقطه پایانی وجود ندارد. زیرا مبتنی بر آینده پژوهی است. از این رو نه تنها انقلاب اسلامی، بلکه هر موضوعی که مربوط به جهان انسانی می شود، می توان آینده ای برایش متصور شد. البته این در صورتی است که به آسیب شناسی ها توجه کنیم.»
مؤلف کتاب "واکنش غرب نسبت به تجدید حیات اسلام" درباره علل جذابیت آینده پژوهی گفت: «هر پدیده انسانی برای خود نقطه ای آرمانی و پیش رونده در نظر دارد. هر مجموعه فکری که آینده ای برای خود متصور نباشد، لاجرم در باتلاق زمان حال فرو می رود و نمی تواند ادامه حیات دهد. آینده پژوهی در ذات و فطرت انسان هاست. زیرا برطرف کننده نیاز فطری انسان ها برای ادامه حیات است.»
مؤلف کتاب "امام و دانشگاهیان" با تأکید بر آینده پژوهی انقلاب اسلامی، به 4 محور در این زمینه اشاره و تصریح کرد: «فرصت ها، تهدیدها، نقاط ضعف و قوت، چهار فاکتور مورد توجه در آینده پژوهی انقلاب اسلامی ایران است. جوامع انسانی متغیرند و آینده غیر قابل پیش بینی است، اما می توان به آن نزدیک شد.»
وی با تأکید بر 4 کار ویژه انقلاب اسلامی ایران گفت: «استقلال، آزادی، اسلام و مردم 4 کار ویژه اصیل انقلاب اند که استمرار آنها باید مبنای آینده پژوهی ما در بحث انقلاب اسلامی باشد.»
رهبر در پایان گفت: «محققان نباید منتظر اعلام نیاز مجریان و کارگزاران نظام برای تحقیق در این زمینه باشند. تا آسیب های درون انقلاب را نشناسیم و نقاط قوت را در نیابیم، نمی توانیم به فرصت ها و تهدیدهایی که برای ما ایجاد می شود پی ببریم. آینده پژوهی ها، فرصت ها و تهدیدها و سپس نقاط ضعف و قوت انقلاب را به ما می نمایاند.»

وظایف ما
نویسنده "آینده انقلاب" در سطور پایانی کتاب با بیان اینکه انقلاب اسلامی ایران در پی رفع چهار مشکل عقب ماندگی، فساد و بی عدالتی، استعمار و استبداد و خودباختگی، غرب زدگی و استحاله فرهنگی، شعارهای اصلی اش را تحت عنوان استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی مطرح کرد، می نویسد: «این چهار وظیفه اصلی انقلاب باید مهمترین دغدغه همه علاقمندان به انقلاب باشد.»
او سپس 10 وظیفه اصلی برای تحقق شعارهای انقلاب را بیان داشته و آن ها را در سه سطح خود، جامعه و امت اسلام قابل تحقق می داند؛ تلاش برای تحقق واقعی جمهوری اسلامی، تلاش برای حفظ وحدت ملی، تحقق عدالت اجتماعی، مبارزه با فساد، توجه خاص به مسایل فکری – فرهنگی، ایجاد روحیه خودباوری، آغاز نهضت علمی، احیای امر به معروف و نهی از منکر، تلاش برای صدور انقلاب و حفظ روحیه جهادی و انقلابی.
البته پر بیراه نیست اگر گفته شود حرکت در راستای تحقق شعارهای انقلاب اسلامی، در واقع بیمه شدن آینده انقلاب است.
از این رو بهترین مسیر برای آینده شناسی انقلاب اسلامی و در نهایت امیدواری به استمرار انقلاب همانا عمل به وظایفی است که بنا بر اعتقادمان به انقلاب اسلامی اصیل، بر دوش تک تک ما نهاده شده است.

منبع: سایت کانون اندیشه جوان
* این کتاب در فروشگاههای دفتر نشر معارف و سایت پاتوق کتاب موجود و قابل تهیه است.