کتاب تازه جعفریان: سیاست و فرهنگ روزگار صفوی

چاپ اول کتاب «سیاست و فرهنگ روزگار صفوی» (جلد اول) به کوشش رسول جعفریان از سوی انتشارات نشر علم منتشر و روانه بازار کتاب شد. آنچه در این کتاب آمده، مطالبی است که طی نوزده سال به مناسبت‌های مختلف در حوزه صفویه‌شناسی نوشته و در دو مجلد تدوین و ارائه شده است.

حجت‌‌الاسلام والمسلمین دکتر جعفریان در مقدمه این اثر از چگونگی شکل‌گیری کتاب حاضر می‌نویسد: «از سال 1369 که برای نخستین‌بار پژوهش کوتاهی را درباره برخی از جنبه‌های مذهبی سیاسی صفویه آغاز کردم، دیگر نتوانستم خود را از تحقیق در این زمینه رها کنم. شاید یکی از مهمترین دلایل آن، این بود که روز به روز بر اهمیت این دوره تاریخی وقوف بیشتری یافته و علاقه‌مند بودم تا از تجربه‌های آن بهره‌مند گردم و جامعه اسلامی ایران را نیز با آن آشنا کنم.
به علاوه، هر از چندی سوژه‌های تازه زیادی در این دوره می‌یافتم که شوق مرا به تحقیق در این باره بیشتر می‌کرد. این طبعا برای یک محقق شیرین خواهد بود که بتواند فضای تازه‌ای را روشن کند.
آنچه جای خوشوقتی است این که در روزگار ما، به تدریج، سیاه نمایی‌هایی که زمانی نسبت به دوره صفوی باب شده بود، جای خود را به ارائه تصویری واقع‌گرایانه‌تر داد. در آن زمان، کسانی بودند که بدون داشتن یک بینش فراگیر تاریخی و صرفا بر اساس نگره‌های انقلابی و ایدئولوژیک، روزگار صفوی را آماج حملات بی‌وجه خود قرار می‌دادند؛ این در حالی بود که نگاهی به این دوره، منهای ایرادات فراوانی که به یک دولت با یک تجربه 230 ساله وجود دارد، نشانگر حق عظیمی است که بر تاریخ و فرهنگ ایرانی ـ‌ شیعی ما دارد.
از سوی دیگر، تاثیر دولت صفوی بر ایران چنان است که حتی امروزه می‌توان به راحتی ایران معاصر را منهای آنچه که در یک‌صد سال گذشته از فرهنگ جدید گرفته، در ادامه فرهنگ دوره صفوی ارزیابی کرد.
به هر روی آنچه در این کتاب آمده، مطالبی است که طی نوزده سال به مناسبت‌های مختلف در حوزه صفویه‌شناسی نوشته‌ام. نخستین‌بار شماری از مقالات بنده در سال 1371 با عنوان "دین و سیاست در دوره صفوی" چاپ شد. بعدها همان کتاب با شماری مقاله دیگر در سال 1379 با عنوان "صفویه در عرصه دین، سیاست و فرهنگ" به چاپ رسید. اندکی بعد مجلدی با عنوان "کاوش‌های تازه در باب روزگار صفوی" چاپ کردم. ادامه کار با نگارش مقالات دیگری بود که مجموعه آنها را در این دو مجلد فراهم آورده و خدمت دوستداران تقدیم می‌کنم.»

درباره زمینه پیدایش دولت صفوی باید گفت که اندکی پیش از سقوط عباسیان، تشیع پیشرفت خود را در عراق، شام و ایران آغاز کرده بود؛ اما با سقوط این دولت، این حرکت، در عراق و ایران ـ‌‌بر عکس شام که ممالیک بر سر کار آمدند و پیش از آن ایوبی‌ها مشکل عمده رشد تشیع در آن نواحی بودند‌ـ ‌سرعت بیشتری به خود گرفت. برآمدن تشیع در جهان اسلام، به شکل‌های مختلفی خود را نشان داد؛ یکی از این شکل‌ها، در آمیختن تشیع و تصوف بود که از مهمترین جلوه‌های اوج‌گیری تشیع در تمامی بلاد اسلامی به شمار می‌رفت. بسیاری از عقاید شیعه در درون نحله‌های صوفی موجود در جهان اسلام راه یافت و از آنجا که تصوف در دنیای تسنن، نفوذ چشمگیری داشت، به طور طبیعی زمینه بسط تشیع فراهم شد.

افزون بر حرکت شیعی خالصی که در زمان سلطان محمد خدابنده و با همت علامه حلی و شیخ حسن کاشی و شماری دیگر از عالمان و شاعران دوره ایلخانی در ایران پدید آمد، جنبش گسترده‌ای نیز از تشیع غالی یا به اصطلاح متاخر، علوی، از شمال سوریه تا سرزمین‌های گسترده آناتولی و از آنجا تا شمال عراق و غرب ایران در حال شکل‌گیری بود. این جنبش برای قرن‌ها به طور محدود در این بلاد، از دسترس دستگاه‌های خلافت و امارت به دور ماند و تقریبا دست نخورده از یک سو و آمیخته شده با اندیشه‌های بومی از سوی دیگر، هویت خود را که گاه به شکل‌های شگفت در می‌آمد، در تاریخ تداوم بخشید.

بخش مهمی از آنچه میان اینان رواج یافت، ادبیاتی بود که ضمن آن نوعی اولیا‌پروری رواج یافت و شکل تاریخی آن در قهرمانان تاریخ اسلام مانند امام علی(ع) و شکل معاصر آن در قالب شیوخ، اقطاب و ابدالی بود که در هر گوشه و کناری پدید می‌آمد. پشتوانه این جریان، غالبا، داستان‌های دینی و تاریخی بود که در دوران افول تمدن اسلامی، بر اساس تخیل شکل گرفته و مروج نوعی زهد اسلامی به همراه حسن نوستالژیک نسبت به عصر درخشان اسلامی پیشین بود. حاصل این جریان، قصصی بود که میان عامه رواج می‌یافت و ملغمه‌ای از تاریخ و قصه بوده و همان‌طور که اشاره شد توصیه به همراهی با اولیاء و ابدال را داشت. این حرکت از درون خانقاه‌ها رهبری شده و نام‌های خاص فرقه‌ای نیز به آنها داده می‌شد. هرچه بود رنگ کلی آنها، رنگ صوفیانه و قصصی بود.

بسیاری از وابستگان به این فرقه‌ها، از پس از قرن هشتم، در صف مریدان خاندان شیخ صفی درآمدند. گسترش این موج تا آن اندازه بود که گفته شده در اوائل قرن دهم، بیش از چهار پنجم مردم آناتولی بر عقائد شیعی، از نوع غیر فقهی و در واقع غالی آن بودند. جنبش مخالف تشیع هم در برخی از بلاد اسلامی، به ویژه شامات وجود داشت.

بر اساس مطالب کتاب، در طول قرون نخستین اسلامی و تا زمان پیدایش دولت صفوی، عمده قدرت سیاسی در اختیار سنیان بود و دستگاه خلافت، مخالفان خود را که به طور عمده از شیعه بودند، به هیچ روی تحمل نمی‌کرد. این مساله فشار عجیبی را به جامعه شیعه آورد و تاثیر عمیقی در اندیشه‌های سیاسی آنان به عنوان یک گروه مطرود و در تقیه ایجاد کرده بود. به همین دلیل، اندیشه‌های شیعی در قرن هفتم تا هشتم، جز در برخی مناطق محدود، بروز و ظهوری نداشت و در سطح عموم با تنفر همراه بوده، به رغم نفوذش در تصوف رایج، حتی صوفیان معتدل، از رفض به شدت بدگویی و اظهار انزجار می‌کردند. نوشته‌های علاء‌الدوله سمنانی، نمونه روشن این طرز فکر است؛ این در حالی بود که اندیشه شیعی در همان دوره طرفداران بسیاری در عراق عرب و عجم داشت و به صورت آتش زیر خاکستر در برابر سلطه انحصاری مخالفان، روزگار را سپری می‌کرد. برپایی یک دولت شیعی در وضعیتی که ایران از دو سوی بلکه بیشتر، در فشار مخالفان بود، جز با این تصور که در آن سال‌ها شیعه قدرت قابل توجهی از لحاظ انسانی و فرهنگی داشته است، قابل قبول نیست. هنوز تحقیقات کافی درباه دامنه نفوذ تشیع در این مناطق صورت نگرفته است. حتی اگر گفته شود که به تنهایی در مناطق تحت سلطه عثمانی‌ها، چنین قابلیت نیرومند بالقوه‌ای برای تشیع وجود داشته و تنها سرکوب و خشونت سبب خاموشی آن شده، سخنی به گزاف گفته نشده است.

کتاب حاضر در سه بخش تنظیم شده است که عناوین سه‌گانه این بخش‌ها از این قرارند: پیدایش دولت صفوی و ادبیات نقدنویسی مذهبی، دین و سیاست، صفویه و تصوف.

چاپ اول کتاب «سیاست و فرهنگ روزگار صفوی» (جلد اول) در شمارگان 2200 نسخه، 995 صفحه و قیمت (دوره 2 جلدی) 345000 ریال راهی بازار نشر شد.

آثار مکتوب زیر از این نویسنده و محقق برجسته تاریخ اسلام در فروشگاههای دفتر نشر معارف و سایت پاتوق کتاب موجود و قابل تهیه است:
•افسانه تحریف قرآن
•تاریخ ایران اسلامی دوره چهار جلدی
•تاریخ خلفا از رحلت پیامبر(ص) تا زوال امویان (11 - 132 )
•تاریخ و سیره سیاسی امیر مومنان علی بن ابی طالب (ع)
•تاملی در نهضت عاشورا
•جریان ها و سازمان های مذهبی - سیاسی ایران
•حیات فکری سیاسی امامان شیعه (ع)
•سیره رسول خدا (ص)
•سیری در سیره نبوی