بیماری روشنفکری در روزنامهنگاری انقلاب اسلامی

سال‌ها پیش سیدمرتضی آوینی در همایش «سینمای پس از انقلاب» فرصت سخن یافت و مقاله «سینما، مخاطب» را در حضور نام‎های کوچک و بزرگ سینما خواند. آوینی در این مقاله و در پرسش و پاسخ بعد از آن، تلاش کرد نشان دهد در سینمای ایران خبری نیست و اسم‎ها و جشنواره‎ها و جایزه‎ها، پرزی به کلاه مخاطبان این ماجرا در ایران اضافه نمی‎کند. دوستان مؤدب و با اخلاق حاضر در همایش، با لحن بدی با او برخورد کردند، توهین کردند، حرف‎های ناشایست زدند و او را هو کردند. چون گفته بود پادشاه سینمای ایران لخت است. همین حرف‎ها در سال‎های بعد بارها و بارها گفته شد و بحران مخاطب یقه همین آدم‎های مدعی سرآمدی سینما را گرفت. آخر بحث، آوینی به بخشی از سخنرانی نصرت کریمی اشاره کرد که درباره فضای آموزشی مدرسه‎های سینمایی گفته بود: «ما در کار آموزش هنری، روی سنگ و جواهر به یکسان سرمایه‎گذاری می‎کنیم و هر دو آن‎ها را تراش می‎دهیم. در صورتی‎که کار آموزشی باید با جدا کردن جواهرات از سنگ‎های بی‎ارزش آغاز شود.» سیدمرتضی آوینی به کنایه گفت: «از زمان تأسیس اولین مدرسه‎های هنری در ایران، تا به حال تعداد بی‎شماری از این سنگ‎ها تراش داده شده‎اند و به اصطلاح آقای کریمی به صورت آدم‎های مدعی همه‎چیزدانی در عین ناتوانی درآمده‎اند. سؤال جدی‎تر این است: جواهرات که می‎دانیم انگشت‎شمارند و اغلب در کار ساختن معدود فیلم‎های خوب سینمای ایران. سنگ‎ها کجا هستند؟ نکند در مدرسه‎های سینمایی جمع شده‎اند و مشغول تراشیدن سنگ‎ها یا جواهرات احتمالی باشند؟»

جای هیچ نگرانی نیست

این مشکل، در حوزه‎های دیگر هم هست. اصل کارگردانی و پرداختن به موضوع سینما، یک کار روشنفکری نیست و در نسبت جدی با مردم تعریف می‎شود. مردم، به عنوان مخاطبی که دست توی جیبش می‎کند و بلیت سینما می‎خرد، باید لااقل با بخش‎هایی از آن ارتباط برقرار کنند. اما معمولا برعکس می‎شود. کارگردان یا آدم‎های دیگر سینما با بدنه مردم فرق دارند و رفتار و نقش و مشربی که پیش می‎گیرند، غیر از آن‎هاست. راننده تاکسی، پیک موتوری، بقال، قصاب و کارمند فلان اداره، وقتی با فاصله و تکبر با او برخورد کنید، شغل شما را می‎پرسد و می‎گوید: «شما نویسنده‎اید؟ فیلم‎سازید؟» این یعنی بله، جماعت اهل هنر و سینما وظیفه تاریخی خود را در آرمان روشنفکری به‎خوبی ایفا کرده‎اند و فاصله قابل‎توجهی با مردم دارند و هیچ جای نگرانی نیست. با کمال مسرت، اولین چیزهایی که در مدرسه‎های سینمایی و دانشکده‎هایی از این دست به شاگردان منتقل می‎شود، حفظ همین فاصله است.

روزنامه‎نگار، مردم نیست!

روزنامه‎نگاری هم یک عمل روشنفکری نیست. روزنامه‎نگار، ظاهرا باید با مردم و در میان آن‎ها زندگی کند. مطالعه تطبیقی! و استقرایی در میان روزنامه‎نگاران هم همین را نشان می‎دهد. بیشتر روزنامه‎نگارها در بخش‎های متوسط و پایین‎تر از متوسط شهرها زندگی می‎کنند و بر قاعده منطقی، نمی‎توانند از مردم فاصله بگیرند. اما کار یک بیماری این است که نظام منطقی یک سازمان زیستی و اجتماعی را به هم می‎زند. بیماری روشنفکری هم با همه توان و با تکیه بر توانایی‎های میزبان، همین کار را می‎کند. غرض از روشنفکری، صرفا یک جریان خاص مثل کانون نویسندگان ایران یا فلان بخش سینما و تئاتر و هنرهای تجسمی نیست. روشنفکری آمیختن و ابداع یک کلک برای بزرگ‎نمایی داشته‎ها و تظاهر به داشتن نداشته‎هاست و مثل خیلی از بیماری‎ها قابل‎سرایت به دیگران است.

این اقلیت عزیز

روزنامه‎نگاری جریان روشنفکری مثل بقیه بخش‎های آن به‎شدت اهل ریاکاری و تظاهر است به کم‎وبیش چیزهایی که دارد و تبلیغ و سر و صدا درباره داشتن چیزهایی که ندارد و البته انکار دیگران. جریان -به تعبیر مرحوم نادر ابراهیمی- کوچکی که سر و ته صد نفر نیست و باز به قول این نویسنده اصلا بگو هزار نفر است، برای انکار همه «دیگران» کار سختی انجام می‎دهد که به مدد کنش رسانه‎ای و دک و پز عجیب و غریبی که برای خود فراهم کرده و مرعوبیت بدنه مدیران فرهنگی آسان‎تر می‎شود. بخش عمده توان و حرکت بچه‎های انقلاب اسلامی در حوزه‎های مختلف فرهنگی و از جمله روزنامه‎نگاری صرف مقابله با همین (به تعبیر نصرت کریمی) «آدم‎‎های مدعی همه‎چیزدانی در عین ناتوانی» می‎شود. روزنامه‎نگاران جوان انقلاب که حالا کم‎کم سن و سالی از سر می‎گذرانند، بارها و بارها خودشان را به مدیرانی که از ذوق همنشینی با «روشنفکران عزیز» سر از پا نمی‎شناسند، ثابت کرده‎اند و از قضا از آلاف و الوف موجود در این سفره‎ای که پهن است، لقمه‎های کمتری برداشته‎اند. اما عزمی در بخش‎های مختلف مدیریت فرهنگی کشور هست که با همه توان تلاش می‎کند، بگوید این‎ها جوان‎های خوب و انقلابی و مخلصی هستند که باید کار را از دستشان گرفت و به همان دوستان خوش فرم و ادایی داد که ناتوانی‎های مدیریتی ما را دوست دارند و برایش کف می‎زنند.

جنگ و گریز با هواداران اشرافی‎گری در مطبوعات

این معادله حدود سی سال است که ادامه دارد و وقتی تازه توش و توان روزنامه‎نگاران انقلاب اسلامی به بدنه مدعی حرفه‎ای‎گری می‎چربد، عده دیگری وارد میدان می‎شوند که از چهره‎ها و نام‎های روشنفکری به‎حساب نمی‎‎‎آیند، اما ویروس این بیماری را با موفقیت دریافت‎ کرده‎اند. از روزنامه‎نگاری چیز زیادی نمی‎دانند و برای خواندن و دیدن و آموختن زحمتی به‎خود نمی‎دهند، چون راه‎های دیگری برای رشد و گسترش سراغ دارند. بیشتر کوتوله‎های مطبوعاتی، حتی نوشتن ساده و معمولی هم بلد نیستند، اما از دسته اول ژست‎هایشان را به‎خوبی یاد گرفته‎اند. مثل «روشنفکران عزیز» به داشتن نداشته‎ها تظاهر می‎کنند و درباره کارهایی که انجام نداده‎اند، طوری حرف می‎زنند و سر و صدا می‎کنند که کم‎کم خودشان هم باورشان می‎شود. اشتراک‎های جدی میان طبقه روشنفکران و این دسته اخیر وجود دارد که نمی‎شود بر آن‎ها چشم بست. این دسته هم دایم می‎گویند: «ما هستیم و فقط هم ما هستیم.» و هرچه جست‎وجو کنید، کارنامه و حاصلی برای این بودن دایم پیدا نمی‎کنید.

مخاطب کجاست؟

بحران مخاطب در سینما و حوزه‎های دیگر فرهنگ و هنر از جمله مطبوعات جدی است. نتیجه کار کسانی که تعلقی به پارادایم انقلاب اسلامی ندارند و به‎طور حرفه‎ای! به خدمت جماعت مدیران خوشحال فرهنگی درمی‎آیند، در کنار کوتوله‎هایی که سواد خواندن و نوشتن مطبوعاتی ندارند و خواندن و دیدن و دانستن را کارهای فانتزی غیرلازم می‎دانند، هنوز و همچنان در مطبوعات به چشم می‎خورد و مخاطبی که از چشم هر دو دسته دور می‎ماند، خودش را و آرمان‎هایش را و پارادایم جدید انقلاب اسلامی را در محصولات مطبوعاتی، کمتر از حدی می‎بیند که باید باشد و خیلی طبیعی از آن فاصله می‎گیرد.

طبقه اشرافی روزنامه‎نگاری و کسانی که از این طبقه نیستند، اما اشرافی‎گری مطبوعاتی را دوست دارند، نسبتی با مخاطب فراگیر پیدا نمی‎کنند. در میان آن‎ها زندگی نمی‎کنند و جلو حل بحران مخاطبان را با همه عزم خود می‎گیرند. مخاطب فراوانی که همچنان در بیشتر رسانه‎های مکتوب و تصویری غایب است.

نویسنده: محمدحسین بدری
منبع: پنجره

هفته نامه پنجره در فروشگاههای دفتر نشر معارف و سایت پاتوق کتاب موجود و قابل تهیه است.