جلد اول «فرهنگ موضوعی تفاسیر» منتشر شد

کتاب «فرهنگ موضوعی تفاسیر» (جلد اول) تهیه و تدوین پژوهشگاه علوم و فرهنگ و معارف قرآن از سوی موسسه بوستان کتاب تجدید چاپ شد. در این اثر، موضوعات بیش از 300 جلد تفسیر قرآن کریم (بیست دوره از تفاسیر شیعه و اهل سنت) برابر اصول علمی اطلاع‌رسانی و با روش الفبایی - موضوعی سامان یافته و به جامعه علمی ارائه شده‌اند.

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، تفاسیر قرآن مجید به برکت تبیین مفاهیم وحیانی از گنجینه‌های عظیم علمی، در حوزه دین به‌شمار رفته و همواره مورد مراجعه، دقت و استناد پژوهشگران و قرآن‌پژوهان بوده است. گرچه تاکنون کاوش و جست‌و‌جو برای دست‌یابی به اطلاعات موجود آنها دشواری و وقت‌گذاری زیادی داشته است. «فرهنگ موضوعی تفاسیر» که از اولین مجموعه‌های اطلاع‌رسانی جامع و نظام یافته به‌شمار می‌رود، دست‌یابی به اطلاعات تفاسیر قرآن را با سهولت و سرعت ممکن ساخته است.

قرآن کریم، آخرین کتاب آسمانی و برنامه‌ریزی جامع راهبردی انسان به سوی تکامل و معجزه‌ بزرگ پیامبر خاتم(ص) و ثقل اکبر و منبع غنی و لایزال حکمت الهی به‌شمار می‌آید، اما جوامع اسلامی، از این کوثر جاری و زلال،‌ دور مانده و کام تشنه‌ نسل‌های امت اسلام از گوارای بی‌بدیل آن، محروم شده است.

براساس مطالب کتاب، در بخشی از جوامع اسلامی، قرآن را با زیباترین نقش‌ها و دل‌پذیرترین نواها، رواج داده‌اند، بی‌آن‌که سخن و پیام قرآن را بشنوند و بی‌آن‌که برای فهم آن، به قرآن و عترت و خاندان وحی روی آورند، و در بخشی دیگر از جوامع اسلامی، گرایش وافر به حدیث و آرای عالمان، زمینه‌ساز غفلت از قرآن شده است. این هر دو، خلاف رهنمود صریح پیامبر‌ اسلام(ص) است که فرمودند: «لن یفترقا حتی یردا علی‌الحوض». با کمال تاسف، این نقیصه حتی در حوزه‌های علوم دینی نیز مشهود است. البته همواره فرهیختگانی در صدد رفع آن کوشیده‌اند.

درباره اهداف مرکز فرهنگ و معارف قرآن از به سامان رساندن این مجموعه، آمده است: «مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ علمیه‌ قم، از جمله مراکزی است که به انگیزه‌ طرح جدی قرآن در متن حوزه‌ها و فراخوان پژوهندگان و طلاب به تفکر هرچه بیشتر در مفاهیم ژرف قرآن، تشکیل شده است. این مرکز، برای برآوردن هدف یاد شده، چندین برنامه را در دستور کار قرار داده است.

برنامه‌های قرآن‌پژوهی مرکز فرهنگ و معارف قرآن، از این قرارند:
1. تفسیر راهنما (تفسیرترتیبی قرآن): در این تفسیر، شیوه‌ای نو -جز آن‌چه در تفاسیر ترتیبی دیگر به چشم می‌آید- به کار گرفته شده است؛ یعنی نخست، آیه و سپس آن‌چه که از ظاهر آیه با کمک روایات و شان نزول استفاده می‌شود، آورده می‌شود. در حال حاضر، جلد هجدهم این تفسیر، منتشر شده است و امید می‌رود به توفیق خداوند، در مدتی نه چندان طولانی، مجموعه‌ تفسیر ترتیبی، در اختیار اهل تحقیق قرار گیرد.
2. فرهنگ قرآن: این برنامه، با هدف تدوین یک دوره کامل معجم موضوعی قرآن (کلید معارف قرآن)، با سبکی بدیع در حال تدوین است. در این مجموعه، هر آن‌چه را که بتوان از آیات قرآن کریم، با رعایت موازین تفسیری قابل قبول، استنباط کرد، استخراج و به صورت موضوعی تدوین می‌شود... .
3. اصطلاح‌نامه‌ معارف قرآن: در جهت ایجاد هماهنگی و سامان بخشیدن به پژوهش‌ها و اطلاعات قرآنی «اصطلاح‌نامه‌ معارف قرآن» در حال تدوین است... .
4. نمایه‌سازی متون و منابع قرآنی: منابع و مدارکی که بر محور تبیین و تحلیل موضوعات قرآن مجید تدوین یافته است، بسیار گسترده و متنوع است. شناسایی و طبقه‌بندی و موضوع‌نگاری اطلاعات این مجموعه، از بایسته‌های پژوهش بر محور قرآن کریم است. بر این اساس، نمایه‌سازی متون و منابع قرآنی در مرکز فرهنگ و معارف قرآن شکل گرفته است. در این بخش، ابتدا، تمامی منابع و مدارک قرآنی، شناسایی و طبقه‌بندی می‌شود و سپس محتوای آن‌ها بر اساس نظمی منطقی و در قالب سیستمی نظام یافته و پیوسته، طبقه‌بندی می‌شود. منابع و اسناد گردآمده در این بخش، شامل تفسیرهای جزءها و سوره‌های قرآن، کتاب‌های موضوعی قرآنی، مجلات، مقالات و پایان‌نامه‌های قرآنی است. اطلاعات نظام یافته در این بخش، علاوه بر کاربرد گسترده‌ای که برای همه‌ محققان و مراکز دین پژوهی دارد، سرمایه‌ پرباری برای پژوهش‌های جامع دینی و تدوین تفسیر موضوعی خواهد بود. تاکنون بخش وسیعی از این منابع، فهرست‌نویسی و نمایه‌سازی گردیده است.
5. دائرة‌المعارف موضوعات و مفاهیم قرآن: جایگاه خالی دائرة‌المعارف قرآنی متناسب با عظمت این کتاب دینی و این متن مقدس آسمانی، سبب تاسف است. آن‌چه تاکنون با این نام ارائه گردیده، به منزله‌ پیش‌درآمدی است که در آرزوی ثبت گنجینه‌ای بزرگ، به‌جا مانده است. گستردگی محورهای پژوهش در قرآن کریم، و ابعاد این گنجینه‌ بی‌نظیر، تدوین چندین دائرة المعارف تخصصی را می‌طلبد... .
6.تفسیر موضوعی قرآن: از جمله اهداف مرکز، تهیه تفسیر موضوعی جامعی است که از سیستم موضوع‌بندی قانون‌مند و منطقی برخوردار باشد. برنامه‌های انجام‌ یافته در مرکز، راه دست‌یابی به این تفسیر جامع را نزدیک‌تر کرده است.
7. پژوهش‌های نوآمد: برای پاسخگویی به نیازهای روز جامعه و پرداختن به مباحث نو قرآنی، «گروه پژوهش‌های نوآمد» -با واحدهای «پاسخ به پرسش‌های قرآنی» و «پاسخ به شبهات قرآنی» و «کارشناسی و انجام دادن پژوهش‌های نوی قرآنی»- تاسیس شد.
8. فرهنگ موضوعی تفاسیر قرآن: بی‌تردید، یکی از ذخایر فرهنگ اسلامی، کتاب‌های تفسیری است. در این مجموعه‌ گران‌سنگ، صدها موضوع از مسائل گوناگون علوم انسانی،‌ به تناسب زمان و نیازها و دگرگونی شرایط، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. کتابی را نمی‌توان یافت که به اندازه این کتاب مبارک، بر آن تفسیر نگاشته باشند، آن هم با نگرش‌های متفاوت و از دیدگاه مذاهب مختلف. غیر از تک‌نگاری‌ها، برخی تعداد تفاسیر کامل قرآن را تا به امروز، بیش از سه هزار دوره ذکر کرده‌اند.

جایگاه و جامعیت و محتوای عالمانه تحقیقات مفسران گران‌قدر، کتاب‌های تفسیری را از مهمترین منابع دین‌پژوهی قرار داده است و این مجموعه‌ علمی دینی، همواره بیش از منابع دیگر، مورد مراجعه‌ محققان قرار دارد. البته تنوع و گستردگی اطلاعات از یک سو و حجم موضوعات در کتاب‌های تفسیری از سوی دیگر، دست‌یابی به اطلاعات این منابع را با دشواری روبه‌رو کرده است و آن‌چه بر این دشواری افزوده، فقدان فهرستی جامع و طبقه‌بندی شده از موضوعات مجموعه تفاسیر است. تاکنون در زمینه‌ طبقه‌بندی اطلاعات و موضوع‌نگاری تفاسیر، کارهایی انجام گرفته است، اما این‌ها از دو نقطه‌ضعف اساسی رنج می‌برند: الف) آن‌چه در این زمینه به چاپ رسیده، افزون بر این که متناسب با نیاز استفاده‌کنندگان از این مجموعه‌ها نیست، تنها برای تعداد بسیار محدودی از تفسیرها نوشته شده است. همچنین تفسیرهای رایج، در یک مجموعه فهرست نشده است. ب) در کارهای انجام گرفته، اصول اطلاع‌رسانی و طبقه‌بندی موضوعات رعایت نشده است. ف

فرهنگ موضوعی تفاسیر، با تاییدات الهی، براساس اصول اطلاع‌‌رسانی، تدوین شده است. امید می‌رود تا کاستی‌های آن، با یادآوری‌های صاحب نظران برطرف گردد.»

مصطفی محامی، مسوول مرکز فرهنگ و معارف قرآن، در بخشی از مقدمه کتاب، سیر پژوهش فرهنگ موضوعی تفاسیر را چنین برمی‌شمارد: «1- تدوین آیین‌نامه‌ موضوع‌نگاری: برای تبیین روش موضوع‌نگاری متناسب با اهداف طرح، ابتدا آیین‌نامه‌ای تدوین گردید تا همراه با ارائه‌ روش به محققان، موضوعات، برابر اصول و ضوابط، انتخاب و ثبت شوند. 2- شکل‌گیری گروه‌های پژوهشی: با توجه به حساسیت مرحله‌ موضوع‌نگاری، گروه‌های پژوهشی تشکیل گردید و موضوع‌نگاری، به دست گروه محققان، انجام گرفت. 3- شکل‌گیری گروه کنترل و بازبینی: در جهت تکامل و هماهنگی موضوع‌نگاری، گروه‌ کنترل، شکل گرفت. در این قسمت، موضوعات و اطلاعات ثبت شده،‌از نظر برابری با آیین‌نامه و متن مورد پژوهش، مورد بازبینی قرار گرفت. 4- نظام‌بخشی و ساماندهی: موضوع‌نگاری از یکصد دوره متن تخصصی تفاسیر قرآن، با تفاوت اندیشه‌ها و ذهنیات پژوهندگان از یک سو و فاصله‌ زمانی آغاز تا پایان از سویی دیگر، تنوع گسترده‌ای را به صورت طبیعی در موضوع‌نگاری همراه داشت که این تنوع، نظام‌بخشی و ساماندهی اطلاعات را می‌طلبید.
تعیین جایگاه موضوعات فرعی و چند سویه، شناخت پیوندهای معنایی موضوعات، عنوان‌های وابسته و پیوسته و شناساندن آن‌ها به جست‌وجو‌ کنندگان، تنظیم اصولی و منطقی مجموعه‌ اطلاعات، در مرحله‌ نظام‌بخشی صورت گرفت.

از میان تفاسیر متداول و رایج، ابتدا، یکصد دوره تفسیر کامل، در اولویت قرار گرفت. اکنون، موضوعات بیست دوره تفسیر، در این کتاب ارائه می‌‌شود. در گزینش تفاسیر، بی‌‌آن‌که گرایش‌های مذهبی نویسنده، مورد توجه قرارگیرد، صرفا،‌ سهولت دست‌یابی به موضوعات در زمینه‌ معارف قرآنی، از هر مذهب و عقیده اسلامی، مورد نظر بود و نه درستی و نادرستی آن.»

مصطفی محامی، در بخش پایانی این مقدمه یادآور می‌شود: «در کار تدوین فرهنگ موضوعی تفاسیر، به شکلی که اکنون ارائه شده است، از آغاز تا پایان، محققان بسیاری از مشهد و قم حضور داشته‌اند. برخی از آنان، همکاری کوتاه مدت داشته و برخی، تا پایان راه همراه ما بوده‌اند... .

گروه فرهنگنامه‌ها، در مرکز فرهنگ و معارف آن، بر این باور است که اطلاع‌رسانی از منابع دینی و معارف قرآن، با توجه به ابعاد و گستردگی آن، روش خاص خود را دارد و برای هر چه بیشتر هماهنگ‌کردن آن با روش‌های اطلاع‌رسانی منابع علمی تخصصی، همکاری پیوسته و همه‌جانبه‌ مراکز اطلاع‌رسانی، با مراکز دین‌پژوهی و محققان و پژوهندگان صاحب‌نظر را می‌طلبد، لذا ما به سهم خویش، دست همکاری گشوده‌ایم.
طرح «فرهنگ موضوعی تفاسیر»، تجربه‌ جدیدی در عرصه‌ اطلاع‌رسانی از حوزه‌ معرفت دینی است،‌ لذا مرکز فرهنگ و معارف قرآن، با تشکر از قرآن‌پژوهانی که در پاسخ به نظر خواهی نسبت به این کتاب، دیدگاه‌های خویش را ارائه کرده‌اند، برای رشد و تکامل و ادامه‌ این تلاش مبارک، آشنایان به اطلاع‌رسانی و صاحب‌نظران قرآن پژوه را صمیمانه به یاری می‌طلبد و از همه‌ متفکران، درخواست دارد که دیدگاه‌های خویش را همراه با یادآوری کاستی‌های موجود در فرهنگ موضوعی، ارسال فرمایند.»

لازم به ذکر است که جلد اول این اثر، با موضوع «آب» شروع و با موضوع «حیوانات» به پایان می‌رسد.

چاپ دوم کتاب «فرهنگ موضوعی تفاسیر» در شمارگان 1000 نسخه، 728 صفحه و بهای 125000 ریال راهی بازار نشر شد.