دانشنامه جامع مشروطیت

مسؤول دانشنامه مشروطیت گفت: مشروطیت مدخل انقلاب اسلامی است یعنی اگر انقلاب اسلامی بخواهد به یکی از وقایع قبل خود منتسب شود مشروطیت را به عنوان تجربه اول باید نام برد.

یکی از وجوه نادرستی که در بعضی منابع و تفاسیر به چشم می‌خورد، کمرنگ نشان دادن نقش علماء و مراجع و بزرگ‌نمایی نقش روشنفکران در جریان مشروطه است در حالی که اگر فتاوای علمای بزرگی مانند آخوند خراسانی، ملاعبدالله مازندرانی، شیخ فضل الله نوری و علمای نجف نبود، این حرکت نمی توانست توده های مردم را همراه کند.

نوشتار ذیل حاصل گفت‌وگوی خبرگزاری رسا با حجت الاسلام ابوذر مظاهری، دانش آموخته حوزه و دانشگاه و مسؤول دانشنامه مشروطیت در موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) درباره ابعاد این موضوع و نیز دانشنامه جامع مشروطیت است.

* درباره دانشنامه مشروطیت و اهداف آن توضیحاتی را بیان کنید.

این دانشنامه بزرگترین و جامع ترین منبع درباره واقعه مشروطه است که با هدف متمرکز کردن مباحث پیرامون این واقعه تاریخی به صورت یک کار جمعی در دست تهیه است.
در سال 1381 طرح تدوین دانشنامه مشروطیت به معاونت پژوهشی مؤسسه آموزشی ـ پژوهشی امام خمینی‌ (ره) ارائه شد و تاکنون محتوای 3 جلد از این دانشنامه تهیه شده است و به زودی یک جلد از آن به چاپ خواهد رسید.

این مرکز چند هدف را از تدوین دانشنامه مشروطه دنبال می‌کند، اول آشکارسازی چهره واقعی این نهضت از خلال گزارشات و برداشت‌های درست و نادرست فراوانی که در تواریخ مشروطه به چشم می‌خورد. دوم شفاف‌سازی جریانات نهضت مشروطیت و بررسی نقش سازنده یا تخریب‌گر هر یک از آنها، اعم از جریان روحانیت، روشنفکری و دیگر جریانات سیاسی این نهضت و سومین هدف، از آنجا که گذشته چراغ راه آینده است، توصیف و تبیین منصفانه تاریخ مشروطیت می‌تواند بینش تاریخی نسل‌های بعد از انقلاب اسلامی را روشن تر سازد و این، تدبیر آینده آنها را اصلاح و استوار می‌سازد.

* از تصویب طرح دانشنامه تاکنون چه مراحل عملی را طی کرده اید؟

پس از تصویب طرح دانشنامه جامع مشروطیت در معاونت پژوهشی مؤسسه آموزشی ـ پژوهشی امام خمینی‌ (ره)، در مرحله اول شورای علمی دانشنامه با مشورت و نظرخواهی از اساتید مشاور به تصویب و تعریف مدخل‌ها پرداخت که قرار شد دانشنامه مشروطه در 10 مجلد و دهها مدخل تنظیم شود، در مرحله دوم وظیفه من که البته با نظارت و تأیید شورای علمی دانشنامه صورت می گرفت، شناسایی نویسندگان و سفارش مقالات بود، بعد از آن مراحل ارزیابی شامل ارزیابی یکی از اعضای شورای علمی سپس ارزیابی اول و دوم توسط اساتید ارزیاب و سپس اصلاح نهایی مقالات توسط نویسندگان و در نهایت ویراستاری علمی مقالات توسط یکی از پژوهشگران تحت نظارت یکی از اساتید برجسته است.

* مدخل ها و مجلدات این دانشنامه را به صورت تفصیلی تر معرفی کنید.

مجلد اول این دانشنامه، زمینه‌ها و مقدمات شکل‌گیری نهضت مشروطه که مهمترین مجموعه این دانشنامه و به عنوان مدخل کلی این دانشنامه است و مباحث تحلیلی و عمیق‌تر در این جلد مطرح شده است و در صدد هستیم تا تفسیر خود از مشروطیت را در این جلد مطرح کنیم.

در این بخش چهار فصل با عناوین، جنبش‌ها، ساختارها، جریان‌ها، زمینه‌ها و عوامل خارجی تعریف شده است.

وقایع مهم نهضت مشروطه از آغاز تا انجام، عنوان جلد دوم است که به بیانی تاریخی در سرفصل های جرقه‌های نهضت، از مهاجرت صغری تا صدور فرمان مشروطه، از صدور فرمان مشروطه تا به توپ بستن مجلس، از سقوط مجلس تا سقوط محمد علی شاه، فتح تهران و مشروطه دوم، مطالب طبقه بندی می شود.

جلد سوم این مجموعه رجال مشروطه ،عالمان دینی نام دارد که از لحاظ کاری، اولین جلدی بود که فعالیت آن آغاز شد و حدود سه سال کار آن طول کشیده و کم سابقه ترین اثر در این زمینه است که نقش رهبران مذهبی را در واقعه مشروطیت را در شصت مورد به رشته تحریر درآورده است.

کار نهایی این اثر که ویراستاری ادبی هست در حال انجام بوده و تا شش ماه دیگر به چاپ خواهد رسید.

رجال مشروطه، اندیشمندان، فعالان سیاسی و دیوانیان عنوان جلد چهارم است که در آن فعالیت کسانی را که در جریان مشروطیت، نقشی را ایفاء کرده اند اعم از روشنفکران، روحانیون، سیاستمداران و فعالان سیاسی برررسی می کند که حدود 150 مدخل برای آن تعیین شده است که تا به حال 50 مدخل آن نوشته شده است، که این مجلد در هزار و دویست صفحه تهیه خواهد شد.

مطبوعات، احزاب و انجمن‌ها سیاسی عصر مشروطه عنوان جلد پنجم این دانشنامه بوده که سرفصل های،فراماسونوری ، احزاب، انجمن‌های مخفی، مطبوعات، فرق ضاله را شامل می شود.

عنوان جلد ششم، نقد و بررسی رسائل مشروطیت است که در آن حدود 90 رساله منعکس و مورد بررسی قرار خواهد گرفت که از مهمترین آنها تنبیه الامه مرحوم نائینی است.

جلد هفتم دانشنامه، نقد و بررسی منابع تاریخی،تحلیلی نهضت مشروطه است که از نظر ما منابع تاریخی مشروطیت نیاز به باز پژوهی داشته و باید مورد مداقه بیشتر قرار می گرفت که با همین هدف این مدخل تعریف شده و هم اکنون نگارش حدود 35 موضوع این جلد به پایان رسیده است.

یکی دیگر از جلد های این دانشنامه را به نام مشروطه در شهرها و ولایات مختلف ایران نامگذاری کرده ایم که در آن شهرهایی که در طی جریان مشروطه، در گیر و دار حرکت های مردمی بوده اند، مورد بررسی قرار خواهند گرفت که سی و پنج موضوع برای آن تعیین شده که نگارش حدود ده موضوع این جلد به پایان رسیده است.

بخاطر اهمیت و حساسیت واقعه مشروطه، مباحثی حقوقی پیرامون آن مطرح بوده و هست که در جلد نهم به مباحث حقوقی پیرامون مشروطیت می پردازیم.

در جلد آخر این دانشنامه هم،پیامدها و آسیب‌شناسی نهضت مشروطه بررسی می شود.

* به چه علتی قالب دانشنامه را برای این تحقیق انتخاب کردید؟

تفاوت دانشنامه با دیگر نگارش ها این است که دانشنامه دقیق تر و قابل استناد تر است و ما که در صدد بودیم تا با یک نگاه جامع و با یک روایت صحیح و تحلیلی این جریان را تبیین کنیم، دانشنامه قالب بسیار مناسبی بود و همچنین باید اضافه کنم که دانشنامه ای در باره این موضوع در ایران به این سبک و سیاق وجود ندارد و فقط در دانشنامه ایرانیکا، یک جلد درباره مشروطیت هست که درای سطح علمی بالایی در زمینه مقالات نیست.

ما در جهت قالب، سعی کرده ایم تا قالب معمول دانشنامه ها رعایت شود اما دانشنامه مشروطیت این تفاوت را دارد که مقاله محور و یا به عبارت بهتر موضوع محور بوده و مقالات آن هم در بیست صفحه به بالا تهیه شده است و از این لحاظ به دانشنامه امام علی(ع) تا دیگر دانشنامه ها شبیه تر است.

در این دانشنامه، تلاش بر این بوده تا استاندارهای لازم صورت بگیرد و از لحاظ مستند بودن، ارجاعات کافی وجود داشته باشد.

* چرا دربین موضوعات تاریخ سیاسی به مشروطیت پرداخته شد؟ اهمیت جریان مشروطه خواهی از چه لحاظ است؟

از نظر ما، مشروطیت مدخل انقلاب اسلامی است یعنی اگر انقلاب اسلامی بخواهد به یکی از وقایع قبل خود منتسب گردد، مشروطیت را به عنوان تجربه اول باید نام برد.

به بیان دیگر مشروطه از آثار دو حرکت جنبش عدالت خواهانه و تحریم تنباکو بوده و انقلاب اسلامی هم ثمره جریان مشروطه خواهی است.

دلیل ما بر این مطلب این است که در این جریانات ما شاهد یک خط اصیل در ایران هستیم که در حال شکل دادن تحول در ایران است که در کنار این جریان اصیل یک جریان غیر اصیل هم وجود دارد که قبل از مشروطیت هم وجود دارد و آن جریان روشنفکری است که به نظر ما جریان غیر اصیل، جریان روشن فکری بوده که انحراف مشروطیت هم از همان ناشی می شود.

* چند نفر در این پروژه با شما همکاری کرده اند؟

در این طرح حدود چهارده نفر از اساتید سطوح عالی، کار ارزیابی و مشاوره را به عهده داشته و پنجاه نفر از محققین هم با ما همکاری کرده اندکه البته تعداد جدیدی از محققین هم در دوره جدید شناسایی و به این جمع ملحق خواهند شد.

* یکی از اهداف تهیه این دانشنامه را آشکارسازی چهره واقعی این نهضت از خلال گزارشات و برداشت‌های مطرح کردید و گفتید که در بین منابع تاریخی مشروطه، درست و نادرست فراوانی به چشم می‌خورد.دراین باره توضیح بیشتری داده و یکی از مصادیق آن را بیان کنید.

تفسیری که در مشروطیت ارائه می شود، عمدتا مبتنی بر منابع مخدوش است و منابع مشروطیت که در دوران پهلوی اول نوشته شده است، با اشتباهاتی همراه است که اگر ما بتوانیم پایه و هژمونی این تفسیر ها را عیب یابی کنیم، به طور طبیعی تفاسیر برخواسته از آن هم درست خواهد شد.

منابعی را که من از آنها با عنوان مخدوش نام می برم، هم اکنون از منابعی است که در مجامع علمی معتبر تلقی شده و اگر ما بتوانیم پایه های این نظریات را خراب کنیم، می توانیم به نظریه پردازی جدید برسیم.

به عنوان نمونه یکی از وجوه نادرست که در بعض منابع و تفاسیر به چشم می خورد، کمرنگ نشان دادن نقش علماء و مراجع و بزرگ نمایی نقش روشنفکران است که می توان به نوشته های فریدون آدمیت از باب نمونه اشاره کرد.

این در حالی است که وقتی ما تاریخ را مرور می کنیم یکی از مشروطه چی ها با نام مهدی ملک زاده می گوید: مردم به روشنفکران مانند جذامی ها نگاه می کردند.
به هرحال نباید در جریان مشروطه نقش علماء را فراموش کرد، چون اگر فتاوای علمای بزرگی مانند آخوند خراسانی، ملاعبدالله مازندرانی، شیخ فضل الله نوری و علمای نجف نبود، این حرکت نمی توانست توده های مردم را همراه کند.

* با توجه به اینکه نگاه شما در این دانشنامه یگ نگاه متفاوت به جریان مشروطیت است، آیا تا به حال بازخوردی از این کتاب گرفته اید و یا عکس العملی از منتقدین به این اثر شده است؟

ما در همایش های متفاوتی که درباره مشرویت برگزار شده مانند صدمین سالگرد مشروطیت در مجلس شورای اسلامی شرکت کرده ایم و مقاله های خود را ارائه داده ایم و همچنین در مجموعه آموزه به نقد و برسی منابع مشروطیت پرداخته ایم اما بطور طبیعی مقاله مبین نگاه فردی و شخصی است اما دانشنامه نشان دهنده نظر علمی می باشد و دارای اتقان علمی است، فلذا پس از چاپ این دانشنامه، طبیعی است که یک سری بازخوردهایی داشته باشد.

* فکر می کنید چه موضوعات دیگری در تاریخ سیاسی نیاز به این کار جامع دارد؟

به نظر من یکی از دوران های مهم تاریخی که در آینده سیاسی ایران بسیار تاثیر گذار بود، دوران صفویه می باشد که نیاز به موشکافی و بازپژوهی بیشتر دارد.

یکی از موضوعات مهم دیگر که پس از اتمام دانشنامه مشروطیت، جای خالی اش احساس خواهد شد، دانشنامه انقلاب اسلامی است که باید در مراحل بعدی به آن پرداخته شود.

* از اینکه وقت خود را در اختیار ما گذاشتید سپاسگزاریم.

درباره مشروطیت، آثار زیر در فروشگاههای دفتر نشر معارف و سایت پاتوق کتاب موجود و قابل تهیه است:
- مقدمه فکری نهضت مشروطیت
- بنیاد فلسفه ی سیاسی ایران عصر مشروطیت - تلافی اندیشه ی سیاسی اسلام و ایران با غرب
- روز تندر: مروری فشرده بر تحولات سیاسی اجتماعی ایران زمین از واقعه مشروطه تا تجاوز مسلحانه ارتش فاشیستی صدام حسین در 31 شهریور 1359
- مشروطه شرعی و مشروعه شرطی
- تجربه ی مشروطیت
- سر دار: گزارشی تحلیلی از بر دار رفتن آیت ا... شیخ فضل ا... نوری در نهضت مشروطه