بررسی طنز مولانا در «خندمین تر افسانه»

به گزارش پاتوق کتاب فردا به نقل از پایگاه خبری سوره مهر، ادیبان و ادب دوستان بیشتر اسماعیل امینی را با شعر آن هم با شعر طنز و نگارش آثار پژوهشی در حوزه طنز می شناسند. امینی از شاعران توانایی است که در به کارگیری واژه از جسارت ویژه ای چه در شعر و چه در سخنوری برخوردار است. امینی آثار پژوهشی زیادی از جمله طنز در شعر سعدی (کتاب لبخند سعدی)، طنز در اشعار مولانا (کتاب خندمین تر افسانه) و طنز در شعر سید حسن حسینی ( کتاب فستیوال خنجر) و... را تا کنون به رشته تحریر در آورده است. در این گزارش به کتاب «خندمین تر افسانه» می پردازیم که پژوهشی است بر جلوه های طنز در آثار مولانا.

این کتاب در شش فصل با عنوان های: مروری بر ملاحظات نظری، نگاهی به کتاب تلخند، طنز و اهداف عالی آن در مثنوی، روش طبقه بندی طنز و شوخ طبعی در مثنوی، فشرده حکایت ها و تمثیل های طنزآمیز و شوخ طبعانه مثنوی و طبقه بندی حکایت های طنزآمیز مثنوی بر اساس اهداف مورد تهاجم نوشته شده و به ارزیابی طنز و جلوه های آن در مثنوی معنوی می پردازد.

امینی در پیشگفتار ابتدای این کتاب آورده است: «هم دل باختگی به مولانا و اندیشه ها و آثار او و هم سحر بیان خاص مولانا در مثنوی معنوی انگیزة اصلی این پنجه افکنی نابرابر و دل به دریا زدن بی پروا بود. آشنایی با طنز و تجربه هایی که از طنزنویسی طی سالیان کسب کرده بودم مرا چون آن نحوی مغرور اعتماد به نفس می بخشید و از بیم موج و بضاعت اندک غافل می کرد.

تصورم این بود که دل نشینی طنز، همراه با شیوایی حکایات مثنوی، این جست وجو و دشواری هایش را چندان حلاوت خواهد بخشید که با سرعت راه به مقصود خواهم برد. اما آن گاه که چند گامی از ساحل این دریا دور شدم، سیلاب و امواج اندیشه و هنر و بیان مولانا رخ نمون شد و بی کرانگی و بی سویی چهره کرد. شوق کنکاش و آموختن و کشف زیبایی های ناشناخته بر شتابِ زمان و بیم دستخوشِ گرداب شدن چیره شد و اگر نبود دستگیری و راهنمونی استادان و آموختگان این راه، چشم نوازی و دلربایی مناظر و مرایای این بحر مانع دستیابی به مقصود می شد.»

فصل اول این اثر مروری است بر ملاحظات نظری دربارة طنز و شوخ طبعی و شاخه های آن، که دو گونه طبقه بندیِ معطوف به چرایی و چگونگی انواع طنز را بررسی می کند و به ارزیابی تعریف ها و روش های طبقه بندی گونه های طنز می پردازد. در بخش طبقه بندی شاخه های شوخ طبعی همچنین به معرفی هزل ، هجو، فکاهه و طنز پرداخته شده و تعریف صاحب نظران نامداری را در توضیح این طبقه بندی به معرفی این بخش افزوده است. در آغاز فصل اول همچنین پاراگرافی از مقاله ای به قلم شمس آورده است که در آن به تعریف مطایبه و شادی پرداخته و در ادامه خواهیم خواند:
« شادی، همچو آب لطیف و صاف، به هرجا می رسد. در حال، شکوفه عجبی می روید و من الماء کل شیء حی. آن آبی که آب از او روید و از او زنده شود و شیرین شود و صاف شود غم، همچو سیلاب سیاه، به هر جا که رسد، شکوفه را پژمرده کند و آن شکوفه، که قصد پیدا شدن دارد، نهلد که پیدا شود.»

در فصل دوم، کتاب تلخند (بررسی طنز در داستان های مثنوی) از مهدی برهانی، به عنوان نمونه ای از مطالعات پیشین در موضوع کتب، نقد و بررسی می شود.

فصل سوم، با عنوان «طنز و اهداف عالی آن در مثنوی»، بحثی است درباره حکایت های بی پروا، هزل آمیز و گاه شنیع و مستهجن در مثنوی که با مروری بر نقش طنز در آثار صوفیانه آغاز می شود و درنهایت به چگونگی هم نشینی گونه های هزل آمیز و رکیک شوخ طبعی با مباحث کلامی و الهیات و معارف دینی در مثنوی می پردازد. در این فصل نیز نقل قول هایی از ادیبان بزرگی چون بهاالدین خرمشاهی، سارتر، رشیق قیروانی ،دکتر ذبیح الله صفاداوری، دکتر زرین کوب، دکتر حلبی ،جاحظ بصری و ... بیان شده که در ادامه به بخشی از نظر سارتر، نویسنده و فیلسوف فرانسوی درباره تفاوت و مرز بین طنز و هجو می پردازیم:
«طنز با نیشخندی عنادی و استهزاآمیز، که آمیخته به ابهامی از جنبه های مضحک و غیر عادی زندگی است، پای از جاده شرم و تملک نفس بیرون نمی نهد و همین نکته مرز امتیاز طنز از هزل و هجو است. از همین روست که در شعر و ادب کلاسیک طنز با هزل و هجو سر مویی فاصله ندارد.»
در فصل چهارم نیز روش طبقه بندی طنز و شوخ طبعی در مثنوی و اختصاصات آن مطرح می شود.

فصل پنجم، خلاصه ای از حکایت های طنزآمیز مثنوی را به ترتیب دفترها و شماره ابیات دربر دارد و در پایان هر حکایت به شگردهای مطایبه در آن حکایت اشاره ای آمده است و در برخی از آن ها نقاط پیوند حکایت های طنزآمیز با بستر اصلی اندیشه و ساختار حاکم بر مثنوی باز نمایانده شده و چگونگی تلفیق میان صورتِ گاه به شدت نازل و مبتذل با معانی بلند و ارجمند مطرح شده است. 77 داستان مثنوی که با درون مایه طنز همراه بوده و بیانی نزدیک تر به طنز داشته است در این فصل گنجانده شده است.

فصل ششم به طبقه بندی حکایت های طنز مثنوی بر اساس اهداف مورد تهاجم اختصاص یافته است. در این فصل، چهار گروه اصلی به عنوان اهداف مورد تهاجم در حکایت های طنزآمیز و شوخ طبعانه مثنوی مطرح شده اند که عبارت اند از: مسائل جنسی و قبایح افعال و اسافل اعضا، باورهای مذهبی ظاهربینان؛ روش استدلال و مباحثة اهل فلسفه و منطق و خصلت های نکوهیدة انسان. درفصل ششم همچنین به اهداف طنز و تقسیمات ان از منظر دکتر شادروی منش اشاره شده و توضیحاتی درباره این تقسیم بندی شده است.

لازم به ذکر است کتاب «خندمین تر افسانه» با شمارگان 2200 نسخه در 135 صفحه توسط انتشارات سوره مهر منتشرشده است