یادداشتی بر کتاب «طراح صحنه»

به گزراش پاتوق کتاب فردا به نقل از پایگاه خبری سوره مهر، لیلا کردبچه شاعر و پژوهشگر ادبی که در زمینه شعری شعر نو و شعر سپید فعالیت دارد. او علاوه بر شعر او به عنوان پژوهشگر ادبیات مطرح بوده و مقاله های متعدد در نقد و تحلیل تاریخ ادبیات نوشته است. لیلا کردبچه دانش آموخته دوره دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی در گرایش «ادبیات معاصر» از دانشگاه اصفهان است.

لیلا کرد بچه در یادداشت خود آورده است:

مجموعۀ «طراح صحنه» محمدحسن جمشیدی را می توان از مجموعه غزل های سالم و جاندار این روزگار دانست که از جهاتی چند، بسیار درخور توجه است، به ویژه به لحاظ اندیشگی از فخامت و عمقی برخوردار است که بخش عمدۀ غزل های عاشقانۀ این روزگار از آن بی بهره است؛ مجموعه ای که توجه سرایندۀ آن به چند نکتۀ کوچک می تواند بر آثار بعدی او تأثیری مثبت بگذارد، همچون استفادۀ بیشتر از علائم سجاوندی که می توانست در خوانش بهتر شعرهای این مجموعه تأثیرگذار باشد؛ نکته ای که از همان نخستین صفحۀ کتاب، یعنی اولین ابیاتِ اولین غزلِ مجموعه، خود را نشان می دهد:

ناسزا از آشنایانم شنیدم ، از تو هم

از تمام دوستانم دل بریدم ، از تو هم

ناامید از دوستی با خلق ، رو کردم به تو

جز پریشانی ولی خیری ندیدم از تو هم

از قافیه و ردیف های دشوار شعر فارسی، یکی آن است که قافیه، بخش اول، و ردیف بخشِ دومِ یک ترکیب فعلی باشند. در چنین شرایطی علاوه بر محدودیت هایی که ردیف و قافیه به طور طبیعی ایجاد می کنند، عملاً دو نوع محدودیت دیگر نیز برای شاعر ایجاد می شود: نخست اینکه شاعر، خود را ملزم می داند که بیشتر قافیه هایی را انتخاب کند که توان ترکیب با ردیف را داشته باشند، و دیگر اینکه برخلاف دیگر افعال مرکبی که در موقعیتِ موسیقاییِ انتهای بیت نیستند، شاعر نمی تواند اجزای فعل مرکب را بنا به ضرورات موسیقایی جابه جا و پس وپیش کند، بلکه لزوماً ناچار است هردو جزء را درکنار هم بیاورد، چنان که جمشیدی در غزل دوم مجموعۀ «طراح صحنه»، قافیه های «نشان»، «تکان»، «زمان»، «امان» را در ترکیب با ردیفِ «بده» آورده و بسیار هنرمندانه، افعال مرکب «نشان دادن»، «تکان دادن»، «زمان دادن»، «امان دادن» را درکنار قوافیِ «آن» و «همزبان» در ابیات دیگر نشانده، به گونه ای که می بینیم قافیه و ردیف هایی که در این غزل، اجزای یک فعل مرکب نیستند، در اقلیت اند.

در همین راستا نباید این نکته را نیز از نظر دور داشت که در مجموعۀ «طراح صحنه»، ردیف های اسمی موفق ترند (گرچه اذعان داشتن به چنین توفیقی، کاملاً سلیقه ای و نسبی است!). ردیف «ماهی ها» و «مرگ» در دو غزل از این مجموعه، از این جمله اند:

به چشم های تو دل داده اند ماهی ها

به زیر پای تو افتاده اند ماهی ها

*

اگر پایان بگیرد زندگی با بوسه های مرگ

چه چیزی بهتر از آغوش وا کردن برای مرگ

امّا در حوزۀ کاربرد ردیف های حرفی، که غزلی با مطلعِ «به چشمانت نمی آید بفهمی رازداری را / بیا پنهان کنیم از هم ازین پس بیقراری را» از نمونه های آن است، توقع می رفت شاعر (که کاربرِ حرفه ای و توانمند زبان است) به راحتی از کنار ظرفیت های معنایی حروف در زبان فارسی نگذرد. در تمامی ابیات غزل مذکور، با «را» مفعولی مواجهیم، درحالی که در زبان فارسی، همین حرف «را» حوزه های معناییِ بسیار دارد، مانند «را» در معنای «برای» در این سطر از اخوان ثالث:

تماشا را کناری ایستادم/ ساعتی خاموش

یا «را» در معنای «در» در این سطر از فروغ فرخزاد:

آیا دوباره باغچه ها را بنفشه خواهم کاشت؟

نیز «را» در معنای «به» در این نمونه از سیدعلی صالحی:

مردمان را بگو/ سوارانی سیاه پوش/ با شمشیرهای برهنه برسر و بی غلاف/ باز می آیند

و «را» در معنای «از» در این نمونه از یدالله رؤیایی:

من با گلوله ای در بال/ صیاد را گریخته بودم

و «را» در معنای «به خاطر» که در ساختار سوگندها بروز می یابد، مانند این نمونه از شفیعی کدکنی:

سفرت به خیر! امّا، تو و دوستی، خدارا/ چو از این کویر وحشت به سلامتی گذشتی/ به شکوفه ها، به باران، برسان سلام ما را

و «را فک اضافه» که پس از «را مفعولی»، پرکاربردترین «را» در زبان فارسی است:

می گشاید خوابگاه کفتران را در (اخوان ثالث)

شاید بتوان یکی از بازرترین ویژگی های (و برای مخاطب کم حوصله و شتابزدۀ امروز، مهم ترین ویژگیِ) غزل فارسی را، بیت محور بودن آن دانست؛ ویژگی ای که در اغلب غزل های مجموعۀ «طراح صحنه» می بینیم، البته نه به این معنا که ابیات هر غزل از انسجام عمودی برخوردار نیستند، بلکه به این معنا که ابیات، قابلیت و تواناییِ جدا شدن و حفظ استقلال فردی خود را دارند و می توانند به تنهایی، به عنوان یک واحدِ معنایی، از خود دفاع کنند. شاید تا چندسال پیش، یکی از آسیب های غزل را همین بیت محور بودنِ آن می دانستند و می دانیم که در سال های متمادی، پیوستگیِ عمودی ابیات غزل اهمیت زیادی پیدا کرده بود، امّا به نظر می رسد در سال های اخیر، به ویژه با گسترشی که فضای مجازی در حوزۀ مطالعات غیرجدی شعر بین مخاطبان عام ایجاد کرده، همین قابلیتِ جدا شدن یک بیت از تنۀ اصلی غزل و امکان انتشار مجزای آن، در روزگار افول شأن و قدرتِ نشر کاغذی، موهبتی است که نمی توان به آن بی توجه ماند.

در مجموعۀ «طراح صحنه» علاوه بر مسائل قابل ذکر دیگری که برای جلوگیری از اطناب کلام، باید از آن ها چشم پوشید، توجه به مسأله ای که در بخش عمدۀ غزل های این روزگار حس می شود، حائز اهمیت است و آن، گنجاندن جملات سادۀ خبریِ برخوردار از منطق نثر (و اغلب نثرهای حکیمانه)، در پوششی از موسیقی است، به گونه ای که با برهم زدن توالیِ موسیقاییِ اجزای جملات و ایجاد اختلال (تنها در موسیقی عروضی) یا حتی تنها با نادیده گرفتنِ ترنم آواییِ کلام، با نثرهایی به غایت ساده مواجه خواهیم بود:

جان سپردن در طریق دوستی دشوار نیست

دوستدارانت برای امتحان آماده اند

و این مسأله ای است که به هرحال از ویژگی های شعر موزون و مقفّاست و از گونه ای از شعر که موسیقی و ترنم آوایی در آن حرف اول را می زند، جداشدنی نیست.

برای خرید اینترنتی این کتاب از سایت پاتوق کتاب فردا، اینجا را کلیک کنید.