ولایتی و نقش شیعه در فرهنگ اسلام و ایران

جلد اول کتاب"نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران" که به مدارس و حوزه‎های علمیه شیعه می‎پردازد نوشته دکتر علی اکبر ولایتی در 3000 نسخه و در 240 صفحه از سوی شرکت سهامی کتابهای جیبی وابسته به مؤسسه انتشارات امیرکبیر منتشر شده است.

نویسنده در این کتاب تبیین علمی نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام در ایران را به دو طریق صورت پذیرفته معرفی می‎کند. نخست، شناساندن نقش تعیین کننده‎ای که حوزه‎ها و مدارس علمی شیعه طی قرون متمادی در گسترش و تعمیق فرهنگ و تمدن اسلامی ایفا نمودند. دوم، آثار و خدمات برجسته‎ای که هر یک از دانشمندان بنام و رجال علمی شیعه در شاخه‎های گوناگون دانش پدید آوردند. دانشمندان شیعه به تأسی از آموزه‎های قرآن کریم و تحت تعالیم روشنگرانه ائمه معصومین (ع) درمسیر تعلیم و تعلم دانش از روش شناسی علمی توحیدی و آیین دانشوری برخوردار بودند.

آنان علوم طبیعی را در همبستگی با وحی و علوم دینی می‎دانستند. به عبارت دیگر، از نظرگاه آنان رسیدن به حقیقت با سیر از ظاهر به باطن میسر می‎شود. مؤلف نمونه بارز این طرز تفکر را در دیدگاه جابربن حیان شاگرد نامدار مکتب امام صادق(ع) می‎داند و می‎گوید: ایشان دانش کیمیا را فلسفه کامل طبیعت دانسته و از راه رموز و تمثیلات عالم جماد به بیان حقایق عالم روح و رابطه طبیعت ومعنی پرداخته است.

او می‏نویسد: دیگر دانشمندان برجسته شیعه چون کندی، فارابی، ابن سینا، خواجه نصیرالدین طوسی هریک به نوعی قائل به فلسفه تمثیلی طبیعت بوده و برهمین اساس شیوه رده‎بندی آنها از دانشهای زمانه خود به گونه‏ای است که بینش توحیدی را بازتاب می‎دهد که در آن اجزای هستی در ‏منظومه‎ای به هم پیوسته مشاهده می‎شود.

نویسنده در این کتاب بر این باور است که تأمل در تاریخ اسلام نشان می‎دهد که از ابتدای شکل‎گیری تمدن اسلامی(قرن دوم هجری) تاکنون هیچگاه حوزه‎های گوناگون فرهنگی و تمدنی از حضور بزرگان شیعه خالی نبوده و نتیجه می‎گیرد که این مسئله خود سندی است بر عمق تاریخ عقلانیت و مدنیت شیعه که به قدمت تاریخ اسلام است.

نگاهی به تاریخچه حوزه‎ها و مدارس علمی شیعه، فصل اول این کتاب را تشکیل می‎دهد که نویسنده در این فصل به معرفی حوزه‏های علمیه: مکهٰ، مدینه، کربلا،کوفه، بصره، یمن، زیدیه یمن، اندلس، حِلّه، حوزه شیعی بغداد، نجف اشرف، جبل عامل، جِزّین و مدرسه جُبیع و کَرَک نوح پرداخته است.

روشها، مواد و منابع درسی حوزه‏های علمی شیعه فصل دوم این کتاب را تشکیل می‏دهد که نویسنده در آن مواد و متون درسی ازجمله علوم تربیتی، ادبیات، حدیث و درایه، رجال، فقه، اصول فقه، تفسیر، منطق، فلسفه، کلام، عرفان، ریاضی و نجوم و طب مورد بررسی قرارداده است.