محمدرضا زائری: ذلک فضلالله

در نخستین روزهای سکونت در لبنان که هنوز با شرایط این جا آشنا نبودم و نمی دانستم که نباید مستقیما از کسی درباره دین و مذهبش پرسید (1) از جوان کتاب‎فروش نزدیک منزل که بعدا فهمیدم از اهل سنت، است پرسیدم: ببخشید، شما شیعه‎اید یا سنی؟ او که از سئوالم تعجب کرده بود کمی سکوت کرد و گفت: اگر منظور از شیعه سید فضل‎الله باشد، من شیعه‎ام !
آیت الله علامه سیدمحمدحسین فضل‎الله یکی از فرصت های منحصر‎به‎فرد روحانیت معاصر شیعه بود. آن بزرگوار گرچه در دوران حیات خود با انتقادات فراوان و شدید مواجه شد (که بسیاری از آن‎ها هم کاملا به‎جا بود) لیکن همیشه مرا به یاد روایت‎هایی چون « کونوا لنا زینا» و «جرّوا مودّه الناس الیکم و الینا» می انداخت.(2)

هر چند ذکر ویژگی‎های برجسته و خصوصیات متفاوت این روحانی پیشرو در مقالی مختصر نمی گنجد، اما خواهم کوشید به‎صورت گذرا برخی از این ویژگی‎ها را که از نزدیک دریافته و قابل توجه می دانم، یاد کنم:

پیش از هر چیز او نماد حضور اجتماعی و سیاسی و فعال و مؤثر روحانیت در زندگی و دارای شخصیتی چند بعدی بود. هم شعر می سرود و مقاله می نوشت و هم در موضوعات سیاسی بین‎المللی مواضع مشخص و صریح و روزآمد داشت. بسیاری از نسل گذشته در محیط شیعی لبنان وابستگی دینی و باورهای فکری خود را به او مدیونند. او از یک‎سو به سخنرانی های مذهبی و بیان احکام شرعی مشغول بود و از ‎سوی دیگر با مناجات ها و دعاهای شب‎های جمعه و ماه مبارک رمضان به ترویج معنویت می پرداخت. فراوانند کسانی که هنوز از نغمه دلنشین و سوزناک دعای کمیل او خاطره ها دارند.
سیدحسن نصرالله پیشوای مقاومت در گفت وگویی به سئوال من درباره شخصیت های اثر‎گذار در زندگی خود چنین پاسخ داد: «زمانی‎که من دانش‎آموز راهنمایی بودم، در منطقه سن الفیل در شرق بیروت زندگی می کردیم. در همسایگی این منطقه محله نبع قرار داشت و آن جا یک مرکز اسلامی بود که حضرت آیت الله سیدمحمدحسین فضل‎الله نماز جماعت اقامه می کردند. در فاصله 12 تا 15 سالگی یعنی حدود سه سال، هر روز در نماز جماعت و سخنرانی‎های‎شان شرکت می کردم. ایشان بر تدین و رفتارم تأثیر اساسی داشتند.» (3)

زمانی‎که انقلاب اسلامی ایران حضور چشم‎گیر خود را در بیروت نداشت و خبری از حزب‎الله نبود، ایشان با ترویج خط فکری امام خمینی و حمایت از مقاومت، بسیاری را به میدان آورد. او حتی تا همین اواخر هم علی‎رغم برخی مسائل و موضوعات، نسبت به حمایت از جمهوری اسلامی و جایگاه ولایت فقیه کاملا مراقب بود و به مناسبت های گوناگون بر این نکته اصرار می ورزید.
به یاد دارم که دو یا سه بار در این موضوعات سخن به میان آمد و ایشان نه تنها نسبت به اصل نظام و جایگاه رهبری اهتمام داشت و در پاسخ نقل سلام آقا به ایشان با نیکی و محبت از حضرت آیت الله خامنه ای یاد می کرد، بلکه در‎باره برخی انتقادها و برخوردهای حوزه قم - که تا حد تکفیر ایشان هم رسیده بود - با ملاحظه سخن می گفت و با ادب و متانتی شگفت ضمن اظهار تأسف نسبت به برخی سوء تفاهم ها از حوزه علمیه قم با تجلیل یاد می کرد.

آن مرد بزرگ نگاهی فراگیر و مقاصدی به فقه داشت و به‎خاطر شخصیت عملگرا و واقع‎بین خود برای فعال کردن دین در عرصه زندگی می کوشید. بر خلاف رویه رایج در سنت مراجع یعنی احتیاط فراوان او در این عرصه، بسیار جرئت و جسارت داشت و تلاش می کرد تا به‎جای غفلت از اصل پرسش ها، پاسخی روزآمد برای آن‎ها بیابد، و البته ورود در چنین میدان خطرناکی بی‎خطا و اشتباه نیز ممکن نیست، لیکن او ترجیح می داد که به جای توقف به راه خود ادامه دهد.(4)
روحیه اجتماعی و روابط عمومی بسیار خوبی داشت. (5) مهربانی و تواضع و سعه صدر او در اولین برخورد با هرکسی حتی کودکان و نوجوانان کاملا جلب توجه می کرد و همین باعث توفیق فراوان او در معرفی و تبلیغ دین می شد و همگان را به سوی او می کشاند. او مانند برخی از روحانیان و مبلغان دین نبود که گمان می کنند محبوبیت ضد ارزش است و با رفتار و گفتار خود همه را از خود - و در نتیجه مضمون دعوت خود - بیزار و پراکنده می سازند.

شرایط زمان و مسائل روز را بسیار خوب درک می کرد و دلیل آن پیش از گستردگی ارتباطات و برخورداری از مشاوران ارزشمند، به خصوصیات فردی او برمی‎گشت که در درک و فهم مخاطب استعدادی ذاتی داشت. یک‎بار می فرمود: (نقل به مضمون) «من وقتی با گروهی ملاقات دارم که مثلا خبرنگاران فرانسوی هستند، دیگر سید محمدحسین نیستم، بلکه خودم را جای آن‎ها می گذارم و از چشم آن‎ها به همه چیز نگاه می کنم و در هنگام گفت وگو با آن‎ها یک خبرنگار فرانسوی می شوم تا بتوانم اسلام و تشیع را طوری عرضه کنم که درک کنند.» (6)
نگاه مؤسساتی و تشکیلاتی او را نیز در کمتر روحانی می توان یافت. مراکز متعدد و مختلفی از مجله بسیار موفق مخصوص کودکان و نوجوانان که توسط عروس ایشان اداره می شود تا مؤسسات خیریه ایتام و مدارس و نهادهای تبلیغی و رادیو و کانال تلویزیونی همه نشان دهنده اهتمام گسترده او بوده‎اند. یک ویژگی دیگر ایشان - علاوه بر حمایت از مقاومت - که او را در موضع و محور امام خمینی قرار می داد، دیدگاه وحدت‎گرای او در مسائل دینی و مذهبی بود. وی به‎شدت بر پرهیز از اختلاف‎آفرینی مذهبی می کوشید و تلاش می کرد تا نه تنها در داخل اسلام با اهل سنت به‎عنوان برادران واقعی در یک جبهه بر علیه دشمن مشترک قرار گیرد، بلکه داعیه‎دار گفت وگو با مسیحیت نیز بود و در این عرصه آثار و برکات فراوان از خود به‎جای گذاشت و در آرامش اوضاع و ایجاد مسالمت و روابط حسنه بسیار موفق بود.

شاید نتوان هیچ‎کس را با امام موسی صدر مقایسه کرد، اما می توان گفت او در عمل بیشترین شباهت را با عملکرد آن رهبر پنهان داشت و یکی از این شباهت ها در صبر و تحمل فراوان بود. به دلایل گوناگون - که بیان آن‎ها در این مختصر نمی گنجد - او همواره از جهات مختلف آماج ناسزا و حمله بود، اما هیچ‎گاه در برابر این برخوردها از اعتدال و آرامش خارج نشد و با صبر مثال‎زدنی خود همه چیز را تحمل کرد.
هیچ‎کس بعد از خاندان پیامبر، معصوم و بی‎عیب نیست و «لکل عالم هفوه» در میان همه غیرمعصومان، اما نام سید محمدحسین فضل‎الله همواره به نیکی و امتیاز خواهد درخشید و الگویی برای داعیان و مبلغان دینی در عرصه گسترده جهان امروز خواهد بود و ذلک فضل‎الله یؤتیه من یشاء...

(1) اگر از ظاهر فرد چیزی معلوم نباشد، معمولا با پرسیدن نام یا نام‎خانوادگی یا محل سکونت یا روستای زادگاهش این موضوع را متوجه می شوند.
(2) برای ما - اهل بیت - سبب افتخار باشید و محبت مردم را به خود و در نتیجه به ما جلب کنید.
(3) نصرا... - نشر مستند (فرهنگسرای پایداری) - تهران - 1386
(4) امیر‎مؤمنان در عهد خود به مالک‎اشتر صراحتا بر دوری از ترس و خطر پرهیز از اقدام تأکید می کنند.
(5) فقدان این ویژگی باعث شد که مرحوم شیخ مهدی شمس‎الدین علی‎رغم جایگاه علمی و قابلیت های والای فکری که در لبنان بی‎نظیر بود هیچ‎گاه چنین شرایطی را پیدا نکند.
(6) همین مسئله باعث شده بود تا ایشان حضور بین‎المللی بسیار گسترده ای داشته باشد و هم جیمی کارتر، رییس‎جمهوری اسبق آمریکا، در ضاحیه بیروت به دیدن ایشان بیاید و هم مؤسسه نشنال جغرافیک وقتی در کتاب «به نام خدا» قصد انتخاب یک رهبر دینی شیعه دارد به سراغ او برود.

منبع: هفته نامه پنجره، شماره 52