نقد و بررسی تطور تاریخی تشیع

چاپ نخست کتاب «نقد و بررسی تطور تاریخی تشیع» نوشته مجمع عالی حکمت اسلامی از سوی موسسه بوستان کتاب منتشر و روانه بازار نشر شد.

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، کتاب «مکتب در فرآیند تکامل؛ نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین» نگاشته سیدحسین مدرسی طباطبائی، از زاویه خاصی، شکل‌گیری تشیع را بررسی کرده است. اثر او از جانب برخی متفکران، مورد نقد و بررسی قرار گرفت. اثر حاضر نیز نقد چندین نفر از متفکران اسلامی است که در جلسه نقد «مجمع عالی حکمت اسلامی» صورت گرفته است.

تطور تاریخی مکتب‌های فکری بشر، نمونه‌های فراوانی دارد؛ چنان که مکتب‌های فلسفی ارسطو و افلاطون طی چند قرن، شاهد دگرگونی‌هایی بودند که تحت تاثیر استادان و مدرسان بزرگ این مکتب‌ها رخ کردند. در سده‌های اخیر، رویکرد تاریخی در تبیین آموزه‌ها و معارف ادیان و فرق نیز رواج یافته است. پاره‌ای اندیشه‌های شرق‌شناسان هم براساس این رویکرد تاریخی و پدیدارشناسانه، با مفروض گرفتن دگرگونی‌های تدریجی در مبانی کلامی مذاهب اسلامی مورد استقبال و استفاده برخی از اندیشمندان مسلمان واقع شده است. پس از انقلاب اسلامی ایران، تشیع ـ‌به ویژه تشیع امامی‌ـ به منزله اصلی‌ترین شاخه آن، کانون توجه شرق‌شناسان قرار گرفت و آنان با رویکرد یاد شده به تحلیل تاریخی عقاید شیعه پرداختند.

نمونه روشنی از این شرق‌شناسان،‌ «هاینس‌هالم» است که در کتاب تشیع به سیر تاریخی اندیشه‌های اعتقادی شیعه پرداخته و به گمان خود، دگرگونی‌های تاریخی عقاید شیعه را باز کرده است. پیروان چندی از این شرق‌شناسان در میان باورمندان به تشیع نیز در چند دهه اخیر براساس رویکرد یاد شده مدعی تحول تاریخی تفکر شیعی حتی در اصلی‌ترین مبانی اعتقادی شده‌اند. نمونه‌ای از این نگاه، در کتاب مکتب در فرایند تکامل، نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، نگاشته سیدحسین مدرسی طباطبائی انعکاس یافته است. این کتاب که سال‌ها پیش ابتدا به زبان انگلیسی در آمریکا چاپ شد و سپس ترجمه‌ای غیر رسمی از آن در ایران به انتشار رسید،سال 1386 با ترجمه‌ هاشم ایزدپناه انتشار رسمی یافت.

نویسنده با ارائه شواهد تاریخی و مستندات روایی در پی اثبات این فرضیه است که مبانی اساسی اندیشه شیعیان امامی، ‌چون صفات امامان و مساله مهدویت در کشاکش بحث‌های غالیان و مقصران تغییراتی یافته و آن چه امروز با عنوان کلام رسمی شیعه امامی شهرت دارد، بیشتر تحت تاثیر اندیشه غالیان شیعه شکل گرفته است. به گمان نویسنده، اصحاب اولیه امامان شیعه، آنان را در حد علمای ابرار می‌شمرده‌اند و صفاتی چون عصمت و علم فوق‌العاده برای آنان قائل نبوده‌اند. از آن جا که فرضیات نویسنده با شواهد تاریخی و روایی تعارض می‌یابد، ضرورت داشت کتاب هم از منظر روش‌شناسی و هم از منظر محتوایی نقد شود. به همت مجمع عالی حکمت اسلامی، در نشستی با حضور اندیشه‌ورانی ارجمند، فرضیه‌های اصلی کتاب بررسی و نقد شد. افرون بر نقد روش‌شناختی و بیان ضعف‌های کتاب از این منظر، ناقدان بر آن بودند که مبانی اصلی اعتقادی شیعه، از جمله اعتقاد به نصب الهی و صفات ویژه امامان، از نخستین روزهای شکل‌گیری تشیع وجود داشته و دست‌خوش دگرگونی نشده‌اند. تفصیل بحث‌ها در کتاب حاضر انعکاس یافته است.

مباحثی که دراین اثر مورد مطالعه و نقد و بررسی قرار گرفته شامل این عناوین اند: تبیین موضوع میزگرد، بررسی مبانی روش‌شناسی کلامی کتاب «مکتب در فرایند تکامل»، بررسی مبانی روش‌شناسی تاریخی کتاب «مکتب در فرایند تکامل»، طرح بحث‌های کلامی در کتاب، احادیث اثنی‌عشر، تبدیل امامت سیاسی به امامت علمی و معنوی، و بررسی بخش دوم کتاب «مکتب در فرایند تکامل».

اطلاعاتی درباره کتاب و نویسنده آن
این کتاب، ظرف چند ماه، سه بار به چاپ رسید و بازتاب دامن گستری یافت. دیری از انتشار آن نگذشته بود که مجادلات فراوانی را در رسانه‌ها و محافل و مجامع دانشگاهی و حوزوی برانگیخت. واکنش‌ها متفاوت بود؛ از تقبیح و تندی‌ها گرفته تا تحسین و آفرین‌ها؛ از برخوردهای سطحی گرفته تا نقدهای جدی و عالمانه؛ از دفاع‌ها گرفته تا حملات همه جانبه.

در این میان، پاره‌ای مطبوعات و نیز برخی از نشریات پژوهشی نقدها و ملاحظاتی را منتشر کردند. نشست‌ها و حلقه‌های نقد، خاصه در قم و تهران حول این کتاب برگزار شد. بازتاب این کتاب فضاهای خارج از ایران و نیز فضای مجازی را زیر تاثیر خود گرفت.

نویسنده کتاب، حسین مدرسی طباطبایی، دانش آموخته حوزه علمیه قم است. وی که دارای اجازه اجتهاد است، پیش از انقلاب یکی از شاگردان استاد مرتضی مطهری بود و به توصیه او راهی آکسفورد شد و در زمینه فقه اسلامی با رساله «خراج در فقه اسلامی» (نشر یافته در 1983 در لندن) دکترا گرفت. وی که پیشتر در دانشگاه هاروارد استاد میهمان بوده است، پژوهشگر ارشد مدرسه امور روابط عمومی و بین‌الملل و نیز استاد مطالعات خاور نزدیک دانشگاه پرینستون در آمریکاست. در زبان فارسی نیز از حسین مدرسی کتابی با عنوان «زمین در فقه اسلامی» در سال 1362 نشر یافته است.

چاپ نخست کتاب «نقد و بررسی تطور تاریخی تشیع» در شمارگان 1500 نسخه، 112 صفحه و بهای 16000 ریال راهی بازار نشر شد.