جهان اسلام و دوازده کلید: مهارتهایی برای فعالیت در زمینه جهان اسلام

حوادث مختلفی در جهان می‏گذرد که بسیاری از ما نمی‏دانیم نسبت به آنها چه مواضعی بگیریم و با آنها چگونه برخورد کنیم. خصوصاً الآن که در جهان اسلام دوران جدیدی را تجربه می‏کنیم. برای اینکه دائم کاسه چه کنیم؟ چه کنیم؟ را این طرف و آن طرف نبریم، باید اقداماتی انجام دهیم. در این نوشتاربه برخی نکات ضروری شناخت رسالت ما نسبت به اوضاع جهان اسلام اشاره می شود.
مطالبی که صرفاً ماهی دادن نباشد، بلکه یادگیری این موضوع که خودمان بتوانیم ماهیگیری کنیم؛ یعنی از مصرف کننده و شنونده تحلیل‏ صرف، خودمان بتوانیم مسائل مختلف جهان اسلام را به درستی تحلیل کنیم.

نکته اول، شناخت و آگاهی
متأسفانه ما شناخت درستی نسبت به مسائل جهان اسلام و کشورهای غربی نداریم. علیرغم شعارهایی که در حمایت از مسلمانان و مستضعفان جهان و مخالفت‏ها با نظام سلطه می‏دهیم، اطلاعات کمی نسبت به آنها و پاشنه آشیل آنها داریم. لذا ضروری است، ما که در این حوزه علاقه داریم، اطلاعات و شناخت جامعی نسبت به مسائل جهان اسلام داشته باشیم.

نکته دوم، دانستن زبان خارجی
حداقل باید با زبان عربی و انگلیسی آشنا باشیم. البته زبان‏های دیگری چون اردو، هوسا، سواحیلی، اسپانیولی، فرانسوی، پرتغالی و... در اولویت های بعدی قرار می‏گیرند.
یکی از دوستان تعریف می‏کرد، از یکی از همین کشورهای عربی، ایمیلی برایم رسیده بود که درخواست معرفی چند استاد متعهد حوزه و دانشگاه داشتند که بتوانند به زبان‏های عربی، انگلیسی یا فرانسوی، در زمینه‏هایی چون حقوق بشر، خانواده، اسلام‏هراسی، انقلاب اسلامی، امام(ره)، رسانه‏ها و... در این کشورها صحبت کنند یا بحث علمی ارائه دهند. می‏گفت پیدا کردن و معرفی این اساتید، برای ما سخت بود. چون تعداد اساتید در هر زمینه بیش از ۵ ـ ۴ تا نبود که بتوانند به صورت تخصصی در آن حوزه‏ها کار کرده باشند. لذا متأسفانه چون زبان خارجی نمی‏دانیم، نمی‏توانیم مستقیم با مردم و نخبگان کشورهای اسلامی ارتباط برقرار کنیم.

نکته سوم، مطالعات و تحقیقات در این حوزه
این مطالعات گام حداقلی برای شناخت مسائل جهان اسلام است. در این زمینه کتاب‏های نسبتاً خوبی منتشر شده است. لذا مطالعه کتاب هایی چون «اسلام در انقلاب (جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب)» (هرایر دکمیجان/ترجمه حمید احمدی)، «جنبشهای اسلامی معاصر» (سید احمد موثقی)،«اندیشه سیاسی در اسلام معاصر» و «اندیشه سیاسی عرب» (حمید عنایت)، مجموعه آثار استاد سید هادی خسروشاهی در زمینه حرکت‏ها و نهضت‏های اسلامی معاصر و همچنین پایگاه اطلاع‏رسانی وی به نشانی www.khosroshahi.org، «جنبش‏های اسلامی معاصر در شمال آفریقا» (نصرالله سخاوتی)، «رسانه و جنبش‏های اسلامی معاصر»(غلام سخی حلیمی)، «انقلاب اسلامی و جنبش‏های اسلامی معاصر» (حمزه امرایی)، پیامبر و فرعون (ژیل کُپل)، کتاب های موسسه اندیشه‏سازان نور و همچنین کتاب‏های موسسه شیعه‏شناسی، که کتابهای خوبی برای مطالعه در زمینه جهان اسلام و به ویژه اوضاع شیعیان هستند.

نکته چهارم، پیگیری اخبار جهان اسلام
خوشبختانه خبرگزاری‏های فارس، قدس، تقریب، رسا و حتی برخی سایت‏های تحلیلی در زمینه جهان اسلام مانند رحما، امت واحده و… در این زمینه نسبتاً فعالند و اخباری را منتشر می‏کنند که خود پیگیری اخبار، کمک زیادی به ما می‎کند.

نکته پنجم، داشتن اطلاعات تاریخی
داشتن اطلاعات تاریخی درباره مسائل جهان اسلام و سیاست‏ها و عملکردهای نظام سلطه (به ویژه کشورهای اروپایی و آمریکا) نکته جدی دیگری برای این منظور است.
برای مثال انگلیس، که همیشه در مسائل داخلی ایران دخالت می کند و فعالیت مستقیم در جریان فتنه پس از انتخابات ۱۳۸۸ و همچنین بمب گذاری های استان خوزستان داشت و از طرفی مدعی حقوق بشر و مبارزه با تروریسم است، خودش در اشغال عراق و افغانستان و… آتش بیار اصلی معرکه است. نمونه دیگر آن در آمریکای لاتین، اشغال جزایر فالکلند است که انلگیس در سال ۱۹۸۲ این جزیره را که متعلق به آرژانتین بود، در جنگی نظامی از آرژانتین گرفت. این جزایر در فاصله حدود ۴۵۰ کیلومتری سواحل آرژانتین و در فاصله ۱۱هزار کیلومتری انگلیس است. چرا ما این مسائل را نباید بدانیم؟ چرا روی آن، مستند و فیلم نمی‏سازیم و در مجامع بین‏المللی پیگیری نمی‏کنیم؟ از سویی این نوع فعالیتها، باعث بهتر شدن و نهادینه شدن روابط ما با کشورهای آمریکای لاتین می شود و خیلی از نقشه های آمریکا و غرب را در منطقه، علیه ایران و اسلام خنثی می کند. نمونه دیگر کشتار فرقه داودیان در ایالات متحده بود که ما تا پیش از اینکه رهبر معظم انقلاب در خطبه های نماز جمعه‏شان این ماجرا را بیان کنند، اغلب ما چیزی از آن نمی دانستیم و البته الآن هم پس از گذشت چند سالی که از اطلاع رسانی ایشان گذشته است، ما کاری برای اطلاع رسانی در این زمینه نکرده ایم. یک مستند یا برنامه در این باره نساخته ایم و آن را به عنوان نماد نقص حقوق بشر آمریکا و غرب در مجامع جهانی پیگیری کنیم.
نمونه دیگرش این که الآن کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، به بهانه های مختلف درباره جزایر سه گانه سخن می گویند و از اشغال آن توسط ایران سخن می گویند و خواستار الحاق آن به امارات هستند. ما چه کار کردیم؟ غیر از محکوم کردن آنها چه موضعی گرفتیم؟! ما می توانیم ضمن محکوم کردن و سوابق تاریخی این منطقه در نقشه های طراحی شده قرون گذشته یا حتی کتب تاریخی معتبر در این زمینه به صورت مستند یا برنامه‏ای تحلیلی یا کتاب‏هایی چند زبانه در بیاوریم امّا چنین کاری نکردیم، مثل کاری که آیت‏ا… هاشمی رفسنجانی برای بیان سابقه تاریخی خلیج فارس، به کتب تفسیری قدمای اهل سنت استناد کردند. کشورهای مدعی احیای جهان عرب بیایند در مورد جزیره «تیران» ـ در دریای سرخ، بین مصر و عربستان ـ موضع‏گیری کنند که پس از پیمان شرم الشیخ، هم اکنون اسماً تحت سیطره نیروهای بین‏المللی است ولی در حقیقت، در اختیار اسرائیل است. این جزیره، آن قدر مهم است که رئیس جمهور اسبق رژیم صهیونیستی گفته است که اگر ۳ نیروی سازمان فتح فلسطین در آن جزیزه مستقر شوند، می توانند جلوی کشتی های اسرائیلی را بگیرند. پس منطقه ای کاملاً استراتژیک است که اعراب آن را به اسرائیل بخشیدند و اصلاً هیچ حرفی از آن در مجامع جهانی نمی‏زنند.

نکته ششم، دیدن فیلم‏ها و مستندها
با اینکه تعداد این نوع مستندها کم است ولی هر کدام اطلاعات جالبی درباره مسائل جهان اسلام یا غرب، در اختیار ما قرار می دهند. الآن مستندهایی درباره عراق، لبنان، فلسطین، افغانستان، پاکستان، سومالی، بوسنی، آمریکای لاتین و... ساخته شده است ما چقدر از آنها دیدیم و در دانشگاهها یا مدارس خودمان پخش کردیم. این فیلم ها، اثر زیادی دارد که ما از آن غافلیم.

نکته هفتم، اهمیت رسانه ها در جهان امروز
اهمیت رسانه ها در جهان بسیار مهم است. در دنیای امروز و برای کشور غربی و حتی کشورهای عربی همسایه خودمان، رسانه بسیار مهمتر از دستگاه دیپلماسی آن کشورهاست. یکی از استادان ارتباطات حرف درست و بجایی زده است که «پرس تی وی و العالم بسیار مهمتر از سفارتخانه های ما هستند». همچنان که «الجزیره» و «العربیه» از تمام دستگاه های دیپلماسی قطر و عربستان، برای شان مهمتر است. حتی حزب‏الله لبنان با شبکه المنار خود از ما موثرتر است. متأسفانه شبکه های رسانه ای ما در شروع فعالیت، خیلی خوب آغاز می کنند ولی بعداً فعالیت‎شان معمولی می شوند. متأسفانه ما شروع کننده های خوبی هستیم ولی ادامه دهنده‏های خوبی نیستیم. یا در اجرای برنامه های مان بسیار کند هستیم. برای نمونه، حدود ۶ ـ ۵ سال است که قرار است شبکه تلویزیونی برای کشورهای اسپانیولی زبان راه اندازی کنیم که حدود ۴۰۰ ـ ۳۰۰ میلیون مخاطب ـ در اسپانیا، کشورهای آمریکای لاتین غیر از برزیل، بخش زیادی از مردم جنوب ایالات متحده و... خواهد داشت، امّا هنوز این شبکه راه اندازی نشده است و هنوز کارهای مقدماتی و هماهنگی اش را طی می کند. امّا کشورهای دیگر وقتی به یک برنامه ای می رسند یکی دو ساله آن را عملیاتی و اجرایی می کنند. چین، ژاپن و حتی ترکیه در منطقه آمریکای لاتین اینگونه عمل می کنند.
نمونه دیگرش درباره همین رسانه های مکتوب و سایت ها و خبرگزاری های ماست. خبرگزاری رسمی کشور ما، ایرنا، در زمینه بین المللی بسیار ضعیف عمل می کند با اینکه نمایندگی های متعددی در سراسر جهان دارد. از سویی هم آن نمایندگی ها در خارج از کشور، ضعیف و منفعل عمل می کنند و از سویی ما در داخل، طرح و برنامه و مطالبات جدی از آنها نداریم. شما کافی است بخش زبان های خارجی این خبرگزاریها را چک کنید، حداکثرآن ها غیرفعال است. مثلاً زبان عربی و انگلیسی آنها با غلط های فراوانی همراه است. زبان های دیگر مشکلات بسیاری دارند و فعال نیستند. برای نمونه، آقای جوانفکر، مدیر فعلی خبرگزاری ایرنا، به جای به روز کردن وبلاگش و پرداختن به مسائلی که در حوزه کاری ایشان نیست، در حوزه مأموریتی و مسئولیت خودش فعالیت کند. متأسفانه نه ایشان و نه دیگر مدیران سابق این خبرگزاری این دقت ها را نداشتند. در کشور، هر کس وظایف خودش را در حوزه ای که مسئولیت دارد به درستی انجام بدهد، ما از این وضعیت فعلی رها می شویم. متأسفانه مشکل ما این است که ما در حوزه ی مسئولیتی خودمان ، کم کاری می کنیم و می خواهیم با حضور در عرصه های دیگر، آن کم کاری ها را جبران کنیم.

نکته هشتم، استفاده از فرصت ها
اکنون با همین وضعیت، فرصت هایی داریم که نباید از آنها غافل شویم. علما و مراجع، تربیون های نماز جمعه، ائمه جمعه‏ها و جماعات، تشکل های دانشجویی و مردمی، شبکه های تلویزیونی و رادیویی، خبرگزاری‏ها، سایت ها ، وبلاگ ها، دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی، نشریات و مطبوعات و... همه فرصت‏های ما هستند. امّا ببینید در حوزه جهان اسلام چه قدر از این پتانسیل استفاده شده است؟ ما چند نشریه تخصصی در زمینه مسائل جهان اسلام داریم؟ چند تا نشریه تخصصی درباره مسائل آفریقا، آمریکای لاتین، آسیای مرکزی و کشورهای فارسی زبان داریم؟ از سویی دیگر این نشریات تخصصی که منتشر می‏شوند محتوای شان چیست؟ آیا غربگرا هستند یا دغدغه واقعی توجه به مسائل جهان اسلام و بیداری اسلامی دارند؟ چقدر از مسائل واقعی جهان اسلام را منعکس می‏کنند؟ و… پس فقط نباید تهدیدها را ببینیم و از فرصت‏ها غافل شویم. در هر جایی که هستیم، اندکی از توان خودمان را درباره مسائل جهان اسلام در حوزه کاری خودمان صرف کنیم. متأسفانه چون نگاه جهانی نداریم، خیلی از این فرصت های همکاری بین المللی را نمی شناسیم یا نمی توانیم درست از آنها بهره برداری کنیم. خود این کنفرانس ها و همایش های بین‏المللی یک فرصت جدی برای ماست. ما چقدر از این فرصت استفاده می کنیم؟ از طرفی چه کسانی از کشور ما در این همایش ها شرکت می کنند؟
غالباً خود مدیران و مسئولان سازمانهای ما هستند که شرکت می کنند و تربیون را در اختیار نخبگان و فعالان واقعی جهان اسلام قرار نمی دهند. مدیران دولتی و حکومتی ما اکثریت تربیون ها را در اختیار گرفتند و میدانی برای فعالیت های مستقل و مردمی و جامعه نخبگانی ایجاد نمی کنند. شاید بتوان گفت اصلاً در کشور ما سیاستی به نام «دیپلماسی مردمی» وجود ندارد. البته الآن مسئولان ما به اهمیت این قضیه پی بردند امّا تا عمل به این برنامه، خیلی زمان می برد. متأسفانه یکی از مشکلات جدی ما این است که همه فعالیت‏های خودمان را دولتی کردیم. مسئولان خواستند با این کار، خیال شان از برنامه های خودجوش و غیرقابل پیش بینی مردمی آسوده باشد. لذا همه فعالیت هایی که می توانست فرصت حضور و بروز مردمی باشد را در چنبره خود گرفتند. لذا می بینید که تظاهرات یا تجمع های مردمی کمی در کشور صورت می گیرد و اگر هم صورت می گیرد، محدود به جمعه هاست آن هم پس از برگزاری نماز جمعه. قبل از آن هم شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی، بیانیه ای هم صادر می کند. چرا این اتفاقات افتاد؟
دولتمردان ما به ویژه در دوران سازندگی و اصلاحات، توجه شان را به گروههای مردمی و اسلامگرا در جهان اسلام کم کردند و به جای ارتباط با ملت ها، به ارتباطات رسمی با دولتها بسنده کردند و بدین ترتیب، از خیلی از گروههای اسلامگرای جهان غافل شدیم. غافل شدن از آنها و عدم حمایت معنوی و پشتیبانی نظری از آنها همانا و غلتیدن آنها به دامن القاعده و غرب همانا. شما آمار خیلی از این گروههای اسلام گرایی که به وهابیت یا القاعده و غرب نزدیک شدند را ببینید غالب آنها، در دهه اول انقلاب اسلامی ایران، با کشور ما مرتبط بودند و ایران از آنها حمایت معنوی و نظری می گردد امّا با اعمال سیاست تنش زدایی و بی توجهی به گروه ها و جنبش های اسلام گرا و تعبیرات خنثی و ناقص از مفهوم صدور انقلاب، باعث شد که خیلی از این گروه ها از انقلاب اسلامی ایران ناامید شوند.

نکته نهم، نگذاریم غربی‎ها روی این موج سوار شوند
پس از قیام های اخیر و بیداری مردمی ـ اسلامی جهان عرب، بزرگترین ضربه هایی که در داخل کشور به حرکت ها زده شد شعار «مکتب ایرانی» و ادعای آمریکایی بودن این تحولات اخیر بود که ته دل بسیاری از مبارزان و انقلابیون مسلمان در منطقه و جهان را خالی کرد. خصوصاً ادعای مکتب ایرانی، آن هم در زمانی که همه کشورهای اسلامی منطقه، شعار اسلامخواهی می دهند، در بدنه دولت، برخی دولتمردان شعار ناسیونالیسم‏گرایی می دهند. این یک خیانت بزرگی است که آدم نمی تواند به راحتی از کنار آن بگذرد و بگوید اتفاقی بوده است. دوستی با مردم اسرائیل، ادعای مکتب ایرانی، آمریکایی دانستن این تحولات و انفعال دستگاه دیپلماسی رسمی کشور و دعوت از پادشاه اردن در این بحبوحه. این ساده‏لوحی و سادگی است که همه این تحلیل ها و برنامه ها را غیر برنامه ریزی شده در نظر بگیریم و آن را فقط اشتباه های دولتمردان بدانیم!
سخن ما با این عده‏ای که قائل به آمریکایی بودن تحولات اخیر در جهان اسلام هستند، می‏گوییم بر فرض استدلال شما صحیح باشد که اصلاً استدلال و منطق‏شان، غلط اندر غلط و به نظرم، تحلیلی آمریکایی ـ صهیونیستی و در همان راستاست. متأسفانه از روی آگاهی یا جهل، بدون اینکه خودشان بدانند، دارند حرف های غربی‏ها و آمریکایی‏ها را تکرار می‏کنند. بر فرض استدلال آنها، صحیح، امّا سئوال مان این است که چرا نمی آییم از این آب گل آلود، ماهی بگیریم و روی این موج سوار شویم! چرا حتماً باید غربی‏ها سوار بر موج‏های مردمی منطقه بشوند و اتفاقات اخیر را به نفع خودشان مصادره کنند. ما هم بیاییم تلاشمان را بکنیم و فعال شویم و آن وقت خواهیم دید که موج تظاهرات و تجمعات مردمی را تا حد زیادی می‏توانیم به سمت انقلاب اسلامی ایران، اسلام خواهی و تقابل با نظام سلطه غرب و مخالفت با رژیم صهیونیستی سوق بدهیم. حتی مطالبه های عمیق را به آنها بیاموزیم و بگوییم مشکلات بیکاری و فقر و گرسنگی شما زمانی حل می‏شود که از غرب فاصله بگیرید و مستقل شوید؛ زمانی که حاکمان غربی و غربزده و سکولار نداشته باشید. شما سخنان رهبر معظم انقلاب به زبان عربی در خطبه‏های نماز جمعه را رصد بکنید چقدر تأثیرگذار بود و چه موجی را ایجاد کرد. ایشان با این کار، افق و سطح مطالبه مردم مصر و کشورهای اسلامی منطقه را بالا برد و دغدغه حکومت اسلامی و اسلام خواهی در ذهن مردم و نخبگان و انقلابیون این کشورها انداخت و اگر انقلابیون منطقه چنین خواسته‏ای داشتند ـ که داشتند ـ آنها را به مطالبه جدی این خواسته و تلاش برای رسیدن به آن تشویق و تحریک کردند.

نکته دهم، ساخت مستند و فیلم
الآن یکی از کارهایی که می‏توان کرد این است که گروههای مختلف مستندسازی بروند در این کشورها و انقلاب و خواسته های این مردم را ثبت و ضبط کنند تا غرب بعد از گذشت مدتی، آرمانهای شان را منحرف نکند.

نکته یازدهم، ابتکار و خلاقیت
اینکه ما نباید در فضای فعالیت های خودمان محدود به قالب ها و ابزارها شویم و در چنبره ابزار و قالب ها گیر کنیم. ابتکار و خلاقیت در فعالیت ها خیلی موثر است. متأسفانه ما در این زمینه نوآوری نداریم و فعالیت های نمادین خود ـ مانند حلقه انسانی یا تحصن در فرودگاهها یا … را آنقدر تکرار می کنیم تا لوث و بی اثر شود.

نکته دوازدهم، توجه به سیاستهای تفرقه برانگیز آمریکا و انگلیس
الآن شایعات فراوانی درباره اخوان‏المسلمین مطرح است که اینها با غرب همکاری می کنند یا وهابی شده اند، که دور از واقعیت است. ما منکر وجود بدنه ای از وهابیت در اخوان و چشم طعم عربستان سعودی به اخوان المسلمین نیستیم ولی اینکه به این بهانه این تشکل بزرگ اسلامی را از دست بدهیم صحیح نیست. طیف های مختلفی در شورای مرکزی اخوان هستند: عده‏ای از لحاظ سیاسی، گرایش به انقلاب اسلامی و تشیع دارند، عده ای میانه و عده ای دیگر گرایش به وهابیت دارند. الآن عربستان تلاش زیادی می کند تا طیفی که گرایش به وهابیت دارد، رهبری کادر را بگیرد و توانسته است محمدمهدی عاکف، رهبر یا مرشد عام وقت اخوان المسلمین که حمایت های فراوانی از انقلاب اسلامی و حزب‏الله لبنان کرد، را از رهبری کنار بگذارد و شخصیتی میانه به رهبری این تشکیلات برسد. الآن طیف نزدیک وهابیت در شورای مرکزی اخوان نیز بیکار ننشسته است و عربستان هم تلاش می‏کند این طیف در اخوان روی قدرت بیایند، ما هم باید با فعالیت های مان تلاش کنیم که طیف میانه و همسو با انقلاب اسلامی، موثرتر باشند و...
عدم ارتباط ما با اخوان، به ضرر ما و به نفع غرب است، لذا باید ارتباطات خود با اخوان را تقویت و گسترش بدهیم. الآن سیاست غرب و آمریکا و عربستان این است که رابطه ما با اخوان برقرار نشود. هم اخوان را از شیعه می ترسانند و هم ما شیعیان را از اخوان. لذا به نظرم، الآن افرادی که بر خنثی بودن اخوان و همکاری آنها با حسنی مبارک و عربستان تأکید می کنند، خواه ناخواه سیاست آمریکا و غرب را دارند در بین مسئولان ما دامن می زنند و افکار ما را نسبت به اخوان بدبین می کنند. ما باید با همه گروه های ضد اسرائیلی مصر ارتباط برقرار کنیم و با هر کدام، به تناسب و نوع فعالیت هایش ضریب لازم را به آنها بدهیم. همان طوری که الان با همه گروه های فلسطینی هم حماس، هم جهاد اسلامی و حتی فتح ارتباط داریم. لذا ما باید به این نکته هم باید توجه داشته باشیم.

* این نوشتار، بخش کوتاه از مباحثی است که نگارنده در سلسله نشست‏های جهان اسلام اتحادیه بین‎المللی امت واحده (IUUU) در دفتر قم ایراد کرده است. این نوشتار به زودی تکمیل شده و با اصلاحات و افزوده‏هایی ارائه خواهد شد.

نویسنده: یاسر عسگری

گفتنی است این مقاله پیش از این در سایت دفتر پژوهش های روزنامه خراسان منتشر شده است.
http://rkhi.ir/1390/03/10/tah-jahaneesla