بازخوانی کودتای 28 مرداد در گفتگو با مسعود رضایی

پژوهشگر دفتر مطالعات و تدوین تاریخ معاصر ایران با بیان اینکه مصدق در محاسبات خود دچار اشتباه بود، گفت: مصدق برای فرار از شرّ انگلیس به آمریکا پناه می‌برد و امیدوار بود که آنها یک میانجیگری را در این میان تدارک ببینند‌‌ و ما امروز می‌توانیم بگوییم که این یکی از بزرگترین اشتباهات مصدق بود.

مسعود رضایی پژوهشگر دفتر مطالعات و تدوین تاریخ ایران‌ در گفت‌وگو با خبرنگار سیاسی خبرگزاری فارس، با بیان اینکه "کودتای 28 مرداد، یک کودتای آمریکایی ـ انگلیسی بود"، یکی از عوامل بروز این کودتا را ایفای نقش نیروهای وابسته به انگلیس در جریان کودتا عنوان و تصریح کرد: در آن زمان، آمریکا همانند انگلیس، فعالیت‌های چندان مهمی در ایران نداشت و انگلیس در آن مقطع رسانه‌ها و افرادی را به خود وابسته کرده بود و توانست از این افراد و رسانه‌ها در جریان کودتا به عنوان مهره‌های اجرایی سود ببرد.

* اگر مردم آگاه‌تر بودند زمینه‌های تقابل بیشتری با کودتا ایجاد می‌شد

وی افزود: مسئله بعدی ضعف آگاهی‌های مردم نسبت به توطئه‌ها و مسائل داخلی و جهانی آن زمان بود، در واقع اگر سطح آگاهی‌های ملی و مردمی آن مقطع در سطح بالاتری قرار داشت و جامعه نسبت به توطئه‌ها و اهداف دشمنان آگاه‌تر بود، امکان تقابل بیشتری با کودتا به وجود می‌آمد.

این پژوهشگر تاریخ همچنین با اشاره به نقش رهبران سیاسی جامعه در وقایع سال 32 ادامه داد: ملی شدن صنعت نفت حاصل وحدت سران نهضت و اتحاد سران آن اعم از ملی و مذهبیون بود، در واقع حتی کسانی ‌که چهره مذهبی داشتند، به دلیل سفارشات دینی به مباحث ملی توجه ویژه‌ای داشتند، اما این اتحاد بعدها به دلایلی دچار نقص و رکود شد و کدورت‌هایی بین طیف‌های حاضر در جریان ملی شدن صنعت نفت شکل گرفت.

* برخی در کودتای 28 مرداد ناآگاهانه به دشمن کمک می‌کردند

رضایی با بیان اینکه اتحاد سران نهضت ملی شدن صنعت نفت تا مدت‌ها بعد از این قضیه وجود داشت، افزود: در این مرحله یکی از مسائل مهمی که رخ داد، نقش نیروهایی است که آتش‌بیاران معرکه بودند. برخی از آنان وابستگان انگلیس و برخی دیگر نیز افرادی ناآگاه بودند که فکر می‌کردند از شخصیت محبوب خود دفاع می‌کنند اما در حقیقت تمام این افراد مشغول دامن زدن به اختلافات بودند.

وی تصریح کرد: در همین زمینه نقش مطبوعات آن دوره نیز نقش قابل تأملی است. برخی از روزنامه‌های مقطع سال 32 وابسته به انگلیس و آمریکا بودند و برخی دیگر نیز هیچ وابستگی نداشتند اما در زمین بیگانه بازی می‌کردند.

* حزب توده وابسته به شوروی بود

این پژوهشگر تاریخ در بخش دیگری از صحبت‌های خود به نقش حزب توده در وقوع کودتای 28 مرداد اشاره کرد و گفت: این حزب وابسته به شوروی بود و در واقع بیش از منافع ملی ایران به دنبال پیگیری منافع شوروی در ایران بود.

رضایی افزود: حزب توده در آن زمان نیروهای خود را به دلایل مختلف به خیابان‌ها می‌کشاند و فضای جامعه را متشنج می‌کرد، بنابراین نوعی دلهره برای نیروهای ملی و نیروهای مذهبی ایجاد می‌شد که در صورتیکه دولت مصدق ادامه پیدا کند، ممکن است توده‌ای‌ها در ایران قدرت بگیرند و کمونیست‌ها قوی شوند.

این پژوهشگر تاریخ با بیان اینکه حزب توده در مقطعی در تقابل با مصدق قرار داشت و در مقطع دیگری با توجه به مبارزات برای ملی شدن صنعت نفت به مصدق متمایل شده بود، گفت: مصدق به دلایلی بستر فعالیت‌های حزب توده را مناسب‌تر کرده بود و با تجمعات خیابانی آنها برخوردهای چندانی نداشت، این در حالی بود که البته حزب توده نیز با تابلوی حزب توده به خیابان‌ها نمی‌آمد و همین مسئله به عنوان یکی از زمینه‌های شک و تردید ملیّون و مذهبیّون نسبت به مصدق موجب اختلاف بود.

* مصدق نماینده همه ملیّون نبود

رضایی با بیان اینکه این قبیل اقدامات حتی در میان نیروهای ملی نیز نسبت به مصدق نگرش‌های منفی را به وجود آورد، گفت: باید دانست که مصدق همه ملیّون را نمایندگی نمی‌کرد و اختلافات داخل جبهه ملی نیز از نیمه سال 31 به بعد افزایش پیدا می‌کند، به صورتیکه حتی بخشی از نیروهای ملی نیز از مصدق جدا و مخالف او می‌شوند.

وی تصریح کرد: در همین فضا بود که انگلیسی‌ها نیز از فرصت سوء‌استفاده می‌کردند و با فرستادن گروه‌هایی به خیابان‌ها تحت عنوان حزب توده، سعی می‌کردند به اختلافات بروز کرده بیشتر بدمند.

* مصدق در محاسبه خود اشتباه کرد

رضایی در ادامه به اهداف مصدق برای برخی میدان دادن‌ها به حزب توده اشاره کرد و با بیان اینکه "مصدق نمی‌خواست دولت کمونیستی در ایران شکل بگیرد"، تأکید کرد: هدف او از این کار، ترساندن انگلیسی‌ها بود تا این پیام را بدهد که اگر من سقوط کنم، توده‌ای‌ها و شوروی در ایران قدرت می‌گیرند، در واقع او می‌خواست با این کار انگلیس و آمریکا را بترساند اما در محاسبه خود اشتباه می‌کرد.

وی تصریح کرد: انگلیس و آمریکا اگرچه در ظاهر از قدرت گرفتن شوروی در ایران ابراز نگرانی می‌کردند اما با توجه به شناختی که از جامعه ایران داشتند، می‌دانستند که در ایران امکان برقراری حکومتی کمونیستی وجود ندارد زیرا ملت ایران علائق مذهبی دارد و جلوی این تفکرات می‌ایستد.

* انگلیس و آمریکا به دنبال ملغی کردن باطنی ملی شدن صنعت نفت ایران بودند

این پژوهشگر دفتر مطالعات و تدوین تاریخ ایران همچنین با بیان اینکه کودتای 28 مرداد یک امر ناخواسته نبود، بلکه برنامه‌ریزی و تصویب شده بود، تصریح کرد: این کودتا بر طبق اسناد سازمان‌های جاسوسی آمریکا و انگلیس در دیماه سال 31 طراحی و تصویب شده بود، در واقع زمانی که هیئت‌های انگلیسی و آمریکایی با هدف ملغی کردن باطنی مباحث ملی شدن صنعت نفت ایران برای مذاکره با مصدق به کشور ما آمدند و فهمیدند که این خواسته آنها با پاسخ‌های منفی مصدق مواجه است، به این نتیجه رسیدند که با مذاکره نخواهند توانست منافع نامشروع خود در ایران را از طریق مذاکره به پیش ببرند و لذا بحث کودتا را طراحی کردند.

رضایی افزود: این کودتا در زمینه‌های مختلفی نیز نقشه‌های خود را طرح‌ریزی کرده بود و آنها حتی در زمینه اینکه در کدام روزنامه چه کاریکاتوری کشیده شود و یا اینکه چه مطالبی باید در نشریات به چاپ برسد و چه کسانی باید در خیابان‌ها آشوب درست کنند، برنامه‌ریزی داشتند.

وی در صحبت‌های خود به تفاوت نگاه جامعه در آن مقطع به نقش آمریکا و انگلیس اشاره کرد و گفت: در آن سال‌ها نگاه مردم و شخصیت‌ها به آمریکا و انگلیس متفاوت بود، در واقع هر چند این دو کشور در خفا با یکدیگر متحد بودند اما آمریکا تا آن زمان سابقه منفی چندانی در ایران نداشت و این در حالی بود که عده‌ای در داخل ایران حتی نسبت به آمریکا نگاه مثبت هم داشتند، اما در مقابل تا حدی بسیار زیادی، نگاه منفی نسبت به انگلیس وجود داشت.

* اشتباه مصدق خوشبینی به بیگانه بود

رضایی در ادامه همین توضیحات تصریح کرد: به همین دلیل بود که مصدق برای فرار از شرّ انگلیس به آمریکا پناه می‌برد و امیدوار بود که آنها یک میانجیگری را در این میان تدارک ببینند‌‌ و ما امروز می‌توانیم بگوییم که این یکی از بزرگترین اشتباهات مصدق بود.

وی گفت: اما باید در عین حال انصاف به خرج داد و دانست که با توجه به اینکه در فضای آن روز، عده زیادی نسبت به آمریکا خوشبین بوده‌اند، بروز این اتفاقات محتمل بود.

وی این اشتباه مصدق را ناخواسته دانست و تصریح کرد: این خوشبینی‌ها فقط مختص به مصدق نبود.

این پژوهشگر تاریخ گفت: این اتفاقات هشداری برای نسل‌های امروزی و آینده است که برای مقابله با بیگانه به یک بیگانه دیگر چشم امید نداشته باشند، بلکه باید به ایمان و وحدت خودمان تکیه داشته باشیم.

* برخی اقدامات مصدق سبب تسهیل روند کودتای 28 مرداد شد

رضایی همچنین با بیان اینکه مصدق کارهایی هم کرد که روند کودتا تسهیل شد، ادامه داد: برگزاری رفراندوم برای انحلال مجلس با وجود همه تذکرات و انتصاب سرتیپ دفتری به سمت فرماندهی شهربانی کشور در حالی که به مصدق هشدار داده شده بود‌‌ او از نیروهای مستقیم کودتاست، از جمله این اقدامات بود.

* آنهایی که مصدق را تنها گذاشتند اشتباه کردند

وی خاطرنشان کرد: در اینجا باید نگاهی هم به طیف مقابل مصدق داشته باشیم که اگرچه مخالفتشان با مصدق در مقاطعی یک مخالفت به حق بود اما آنها هم به نوعی اشتباه کردند که دولت مصدق را با وجود همه اشتباهات و ضعف‌ها، در مقابل استعمار انگلیس تنها گذاشتند.

این پژوهشگر تاریخ با بیان اینکه حتی مذهبیون نیز نمی‌بایست مصدق را با همه اشکالاتی که داشت، در آن مقطع در مقابل انگلیس تنها می‌گذاشتند، تأکید کرد: تمام اینها تجربیات تاریخی است که باید از آن درس گرفت.

گفتنی است کتاب «تصادف» این نویسنده و مورخ در فروشگاه موسسه کتاب فردا و سایت پاتوق کتاب موجود و قابل تهیه است.