کتاب «جنبش مشروطه» نوشته دکتر داریوش رحمانیان، استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران، در پنج فصل و یک «پی گفتار»، کوششی برای بازخوانی جنبش مشروطیت در ایران است و برای آشنایی خوانندگان جوان با آن دوره تاریخی تالیف شده است.-
خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، فصل نخست کتاب با عنوان «زمینههای جنبش مشروطه»، به پی کاوی رویدادهایی پرداخته است که مقدمات مشروطیت را فراهم آوردند. از دید مولف کتاب، برخورد ایران با مدنیت جدید غرب پیامدهای بسیاری داشت. یکی از آن پیامدها بخشیدن امتیازات فراوان به استعمارگران غربی بود.
رحمانیان مینویسد: «زخمهایی که از ناحیه قراردادها و امتیازات به روح ملی ایرانیان وارد آمد، به هوشیاری و بیداری انجامید.» (ص 18) اصلاحات عباس میرزا و ورود اندیشهها و آموزههای سیاسی جدید به ایران نیز از دید نویسنده کتاب یکی دیگر از زمینههای پدید آمدن جنبش مشروطه بود. این اصلاحات ابتدا در تبریز آغاز شد و کوششی برای اخذ و اقتباس علوم و فنون جدید غرب بود. در دوره ناصری اندیشه اصلاحات پیشرفت نمایانی داشت.
از سویی دیگر، رحمانیان در این فصل به بررسی زمینههای اقتصادی و اجتماعی جنبش مشروطه میپردازد و وخامت اوضاع اقتصادی و اجتماعی ایران در سده 19 میلادی را از جمله علل و زمینههای وقوع مشروطیت برمیشمارد.
سه علت دیگری که از دید نویسنده، زمینهساز دگرگونیهای مشروطیت شد، عبارتند از: جنبش تنباکو که رحمانیان آن را پیش درآمد مشروطه و «زادگاه مفهوم ملت به معنای جدید کلمه» دانسته است (ص 35)؛ کشته شدن ناصرالدین شاه که از پیامدهای جنبش تنباکو بود؛ و سرانجام از تحولات دوره مظفری و گسترش نارضایتی و اعتراض مردم، یاد شده است.
ظهور مشروطیت
فصل دوم «ظهور مشروطیت» عنوان گرفته است. در آغاز این فصل از رویدادهایی که جنبش مشروطیت را شکل بخشیدند، نام برده شده است. اتحاد سید عبدالله بهبهانی و سید محمد طباطبایی ـ دو رهبر مشروطیت و از مجتهدین طراز اول تهران ـ به اعتراضات جهتدهی و سامانبخشی داد.
رحمانیان آنگاه به تشریح رویدادی میپردازد که در تاریخ مشروطیت به «مهاجرت صغری» معروف شده است. این مهاجرت، حرکت اعتراضآمیز دو رهبر مشروطیت و شمار زیادی از هواداران آنها به آرامگاه حضرت عبدالعظیم بود. آنها خواستههایی داشتند که عمدهترین آن تاسیس «عدالت خانه» بود. رحمانیان مینویسد: «درخواست عدالتخانه جنبه دینی و شرعی داشت و تنها ناظر به درخواست اصلاح امور قضایی بود» (ص 63)
بخش دیگر این فصل درباره «سرسختی و لجاجت عین الدوله» است. صدراعظم مظفرالدین شاه بر مواضع سختگیرانه خود پای میفشرد، تا آن که رفتار او به «مهاجرت کبری» و رفتن علما و رهبران مشروطیت به قم انجامید. بستنشینی در باغ سفارت انگلیس، صدور فرمان مشروطیت و فرمان بازگشت علما به تهران، از دیگر بخشهای این فصل است.
مشروطیت در بحران
در فصل سوم از مجلس اول مشروطیت یاد میشود. عنوانی که برای این فصل برگزیده شده «مشروطیت در بحران» است. نویسنده نخست به بررسی انتخابات مجلس اول میپردازد و مینویسد: «با همه دشواریها و کاستیهایی که در آن روزگار وجود داشت، انتخابات نسبتا کاملی برگزار شد.» به دنبال آن درباره «تدوین قانون اساسی و متمم آن» توضیحاتی را میآورد و به تشریح مسایل و دشواریهایی میپردازد که نمایندگان مجلس با آن رو در رو بودند.
بخش بعدی به اقدامات محمدعلی شاه اختصاص یافته است. این اقدامات منجر به پدید آمدن رخدادهایی تعیین کننده شد. رحمانیان مینویسد که شاه از همان آغاز با نظام مشروطیت سازگاری نداشت. سپس به پیگیری و بازگویی رویدادها میپردازد و چگونگی شکلگیری حوادث را نشان میدهد؛ تا آن که اتفاقات ناگزیر، به کودتای شاه علیه مشروطیت میانجامد. بدین گونه مرحلهای مهم از جنبش مشروطه ایران به پایان میرسد و به تعبیر رحمانیان: «دفتر مشروطه اول بسته میشود»
فاصله میان کودتای محمدعلی شاه (2 تیر 1287 خ) تا فتح تهران توسط نیروهای مشروطهخواه (22 تیر 1288خ) اصطلاحا دوره «استبداد صغیر» نامیده میشود. فصل چهارم کتاب «جنبش مشروطه» درباره این برهه زمانی است. رحمانیان مینویسد که محمدعلی شاه به توپ بستن مجلس را «انحلال و انفصال موقت اعلام کرد» و وعده داد که پس از سه ماه به انجام انتخابات میپردازد. این در واقع فریبی بیش نبود.
جنبش مشروطیت؛ شکست یا پیروزی
نویسنده آنگاه به توضیح موضع علمای مشروطهخواه نجف در برابر کودتا و استبداد صغیر اشاره میکند و خیزش تبریز و آذربایجان را پی میگیرد. حرکت مجاهدان گیلان و بختیاری و فتح تهران و پایان حکومت محمدعلی شاه، دو بخش انتهایی این فصل است. بدین گونه دوره استبداد صغیر پس از حدود 13 ماه به پایان میرسد.
فصل پنجم کتاب، «مجلس دوم» نام دارد. در این فصل به بررسی نخستین اقدامات مشروطهخواهان پس از فتح تهران پرداخته شده است. رحمانیان در بخش دیگری از این فصل موضوع برآمدن احزاب سیاسی را کندوکاو میکند و چالشهای پیش روی مجلس دوم را برمیشمارد. آنگاه به مساله خلع سلاح مجاهدان و حادثه پارک اتابک، که خود سرآغاز دیگری در مشروطیت بود، توجه میکند و سرانجام به ماجرای مورگان شوستر آمریکایی که به اولتیماتوم روس برای اخراج او و دو دستگی میان مشروطهخواهان انجامید، میپردازد.
«پی گفتار» کتاب نیز «جنبش مشروطه؛ شکست یا پیروزی» عنوان گرفته و تحلیلی از حوادث مشروطیت است. رحمانیان در این بخش به علتشناسی شکست مشروطیت پرداخته است. کتابنامه، فهرستها و نمایه، پایانبخش مطالب کتاب است.
چاپ نخست کتاب «جنبش مشروطه» نوشته داریوش رحمانیان را کانون اندیشه جوان با شمارگان 2500 نسخه و به بهای 3500 تومان در 224 صفحه منتشر کرده است.