جلیلی: مدیران صداوسیما کنترلچی هستند نه آرمانگرا!

با وجود اینکه در همه سال های پس از انقلاب صدا و سیمای جمهوری اسلامی یا به تعبیر امروزی تر آن رسانه ملی، به عنوان یک تاثیر گذار ترین رسانه ایران و پر نفوذ ترین رسانه شناخته شده است و علی رغم همه تاکیدات رهبران انقلاب اسلامی بر حساسیت این رسانه،هنوز که هنوز است یک جریان انتقادی بر آمده از انقلاب در میان دیگر رسانه ها وجود ندارد تا این رسانه را آنچنان که باید با معیار های انقلاب اسلامی به محک نقد بیازماید.
پایگاه خبری مشرق از ابتدای آغاز به کار خود در زمینه فرهنگی نشان داده است که جایگاه استراتژیک رسانه ملی را به درستی تشخیص داده است و از همین منظر انتشار مطالب انتقادی درباره برنامه سازی صدا و سیما را در اولویت کاری خود قرار داده است. با همین رویکرد است که گروه فرهنگی این رسانه انتشار مطالبی نظری و در عین حال مصداقی درباره تعریف تئوریک نقد صدا و سیما از منظر انقلاب اسلامی را آغاز کرده و به حول وقوه الهی ادامه خواهد داد تا این شیوه از نقد صدا و سیما در میان رسانه هایی که دغدغه تحقق آرمان های انقلاب را دارند،عمومیت پیدا کند.
آنچه در ادامه خواهید خواهند قسمت اول از گفت و گویی است که در آن وحید جلیلی مدیر دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی، به تبیین نقد رسانه ملی از دیدگاه انقلاب می پردازد. پرسشهای گفت و گو کنند جهت احتراز از اطاله کلام حذف شده اند. به امید روزی که شاهد صدا و سیمایی برازنده انقلاب اسلامی و آرمان های بلند بنیانگذار آن باشیم.
***
مشرق: صدا و سیما به عنوان یکی از پر مخاطب ترین رسانه های جمعی در ایران، نیازمند نقد مستمر است؛ در غیر این صورت به هر سمتی ممکن است منحرف شود؛ اما متاسفانه جریان نقد جدی و منسجم در باره این رسانه هنوز آنچنان که باید راه نیفتاده است. البته یک مدل نقد وجود دارد که خود صدا و سیما به آن نقد می گوید و در حقیقت تبیین است که آن هم به صورت موضعی در باره برخی سریال های بحث برانگیز در چند مورد خاص انجام شد. چند نفر از عوامل سریال ها دعوت می شدند و یکی دو نفری هم بودند که می آمدند و پیام های آن سریال را تبیین می کردند.در چنین شرایطی اگر بخواهیم مبانی را برای نقد صدا و سیما تعریف کنیم که بتوان آن را به عنوان الگوی نقد از دیدگاه جبهه فرهنگ و هنر انقلاب اسلامی ارائه داد، این مبانی چه می تواند باشد و چه اولیاتی دارد؟


جلیلی:برای نقد و ارزیابی صدا و سیما نیاز داریم تا چند چیز را در نظر داشته باشیم. اول امکانات و فرصت های صدا و سیما، دوم ماموریت های این سازمان و سوم محدودیت های این رسانه.
متاسفانه این بحث درباره صدا و سیما دقیقا وارونه شده است؛ یعنی، بیش از اینکه درباره فرصت ها، امکانات و ماموریت های صدا و سیما صحبت شده باشد درباره محدودیتهایش سخن گفته شده است.شما مدیران رسانه ملی را نگاه کنید عمدتا وقتی که حرف می زنند درباره محدودیت هایشان سخن می‌گویند نه درباره ماموریت ها و نه درباره فرصت ها بعلاوه گروهی از روشنفکران و غرب زده ها که برای تثبیت و تعمیق انفعال مدیران از همین زاویه وارد نقد می شوند.
تا چنین وضعی وجود دارد بعید است ما به درک درستی از صورت مساله رسانه ملی برسیم تا چه رسد به اینکه بخواهیم این مساله را حل کنیم.و ابتدا باید فضای نقد صدا و سیما سامانی پیدا کند و از این بی قوارگی در بیاید.

فکر می کنم اگر ما در بعد فرصت های صدا وسیما نگاه دقیق تری بیندازیم باقی مشکلات به راحتی حل خواهد شد.چون محدودیت ها یک چیز نسبی است. محدودیت با امکانات نسبت دارد.به نظرم مهم ترین مشکل امروز صدا وسیما نشناختن امکانات و فرصت هایش است.
سال گذشته یادداشتی در مجله راه نوشتم با عنوان "دشمن شناسان دوست فراموش ؛مروری بر یک خطای استراتژیک در جنگ نرم"،آنجا گفتم که مهم ترین مشکل دستگاه مدیریت فرهنگی جمهوری اسلامی،این است که به جای اینکه فرصت محور باشد تهدید محور است.طی یک سال گذشته هم عمده تاکید این بوده که باید از تهدید محوری سیاست های فرهنگی مان در حوزه های مختلف از جمله هنر، رسانه و ... متمایل به فرصت محوری شود. این رفتن به سمت فرصت محوری چه موقع رخ می دهد؟ زمانی که آن مدیر فرهنگی توانایی و اراده شناخت فرصت هایش را داشته باشد.


مشرق: این فرصت نشناسی که می گویید ریشه اش در کجاست، این طور که نمی‌شود که مدیران یک سازمانی مانند صدا و سیما بی‌دلیل نسبت به فرصت ها بی تفاوت باشند!



جلیلی: اینجا باید یک بحثی را طرح کنیم که چه کسی فرصت شناس می شود؟ باید گفت که ارتباطی وجود دارد بین فرصت شناسی و آرمانگرایی و از آن سمت نسبتی وجود دارد بین تهدید محوری و محافظه کاری.
محافظه کارها تهدید محورند و آرمانگرا ها فرصت محور و می خواهم نتیجه بگیرم که اگر صدا و سیمای جمهوری اسلامی امروز فرصت محور نیست این صرفا یک بحث تکنیکی نیست و حتی می خواهم بگویم که یک بحث استراتژیک هم نیست بلکه این بحثی رویکردی و حتی به یک معنا ایدئولوژیک است.

مشرق: بگذارید از زاویه دیگری هم به این ماجرا بپردازیم، یعنی منظور مدیریت صدا و سیما است. صدا و سیما را "رسانه ملی" می‌خوانند، اول اینکه تا چه میزان این لقب با مسما است، سوال دوم اینکه با توجه به اینکه حضرت امام(ره) صدا و سیما را "دانشگاه عمومی" معرفی می‌کردند، تا چه اندازه این دو با هم قابل جمع و هماهنگ هستند؟



جلیلی: واژه "رسانه ملی" در مقام تعریف اصطلاح خوبی است؛به خاطر اینکه علی رغم همه پیشرفت هایی که در رسانه های دیگر اتفاق افتاده است، این رسانه کماکان فراگیرترین رسانه ایران است یعنی؛ ایرانی ها بیش از هر رسانه ی دیگری به صدا و سیما دسترسی دارند.البته این فاصله در حال کم شدن است اما کماکان تلویزیون رسانه ای بی رقیب است.
اما آیا می شود میان رسانه ملی و دانشگاه عمومی که حضرت امام(ره) آن را وضع کردند ارتباطی برقرار کرد باید گفت؛از لحاظ عمومی بودن می شود این ارتباط را برقرار کرد، اما از لحاظ دانشگاه بودن،"هذا اول الکلام"!
رهبر انقلاب در جمع مدیران صدا و سیما می‌فرمایند:" امام که فرمودند دانشگاه، در دانشگاه چیزی تدریس می‌شود،در این دانشگاه چه چیزی می خواهد تدریس شود،آنچه که در این دانشگاه تدریس می شود عبارت است پیام ها، پایه ها، مفاهیم و درسهای اسلام ناب و اسلام انقلابی."
از جهت محتوایی رهبری انقلاب چنین تعریفی را برای رسانه ملی قایل است. می گوید برداشت ما از صدا و سیما این است که این رسانه را محلی برای انتقال مفاهیم اسلام انقلابی بدانید. با این نگاه دیگر کار بیخ پیدا می کند.
در این فضای موجود اگر بتوانیم به یک چارچوب نظری برسیم که بر اساس آن بشود صدا و سیما را نقد کرد و چنین چارچوبی را ارائه دهیم، تمام مباحث ذیل این چارچوب به جواب خواهد رسید.

مشرق:به هر حال در حال حاضر هم صدا و سیما نقد می‌شود، البته رویکرد نقدهای موجود بیشتر نقد تکنیکی است که گاهی اوقات البته خیلی هم تند هستند، اما آنچه که شما می‌گویید و از تعریف "رسانه ملی" و" دانشگاه عمومی" استخراج کردید از جنس دیگری است؛ در مورد جنس این نوع از روش نقد صحبت کنید و ارتباط آن را با نقد مدیریت رسانه ملی توضیح دهید!



جلیلی: اگر ما مشکل صدا و سیما و بسیاری دیگر از نهادهای فرهنگی را به مشکلات تکنیکی تقلیل دهیم به جایی نخواهیم رسید؛ باید ریشه یابی شود، که البته اگر این طور نگاه کنیم آن مسایل تکنیکی را هم بهتر می شود نقد کرد.
شما اگر به اسلام انقلابی اعتقاد داشته باشیدآنچنان که در کلام رهبر انقلاب آمده است،اسلام انقلابی یک رویکرد آرمانگرایانه در حیات شما ایجاد می کند،آرمانگراها به دنبال انجام تکلیف خودشان هستند. آرمانگرایی یعنی مسوولیت شناسی،یعنی احساس مسوولیت برای تحقق امور برتر. بلافاصله بعد از آرمانگرایی ما به تکلیف شناسی می رسیم و "تکلیف" هم با "وسع" که در ادبیات قرآنی ما وجود دارد پهلو به پهلو است. می فرماید:"لایکلف الله نفسا الا وسعها" که من می گفتم که این آیه تکلیف در قرآن برای ما تبدیل شده است به "آیه رفع تکلیف"!،در حالی که این آیه می فرماید ای کسانی که ما تکالیفی را برعهده تان گذاشته ایم؛ متوجه باشید که این تکالیف به خاطر چه وسع ها چه فرصت ها و چه توانایی هایی است که ما در اختیار شما قرار داده ایم .
کسی که معتقد به اسلام انقلابی باشد، از محافظه کاری خارج می شود. از آنچه که هست فاصله می گیرد و می رود به سمت به دست آوردن آنچه که باید باشد.در صدا و سیمای ما این گونه نیست؛ یعنی نگاه محافظه کارانه است و محافظه کاری فقط زمانی تحرک پیدا می کند که تهدید حاد شود.
در کار رسانه ای وقتی مبنای ایدئولوژیک شما محافظه کاری باشد،استراتژی محافظه کاران این چنینی، استراتژی است که ما از آن به استراتژی غربال تعبیر می کنیم.

مشرق: این استراتراتژی غربال یعنی چه؟



جلیلی: استراتژی غربال یعنی شما صرفا یک سری معیار های سلبی برای مدیریت دارید؛می گویند آقای مدیر ما شما را در اینجا منصوب کردیم که فلان برنامه پخش "نشود"،فلان پیام داده "نشود"؛ واقعیت این است که عمده مدیران رسانه ملی اصلا مدیر نیستند، فقط سانسور چی هستند؛ کنترل چی هستند، آنها را در این محل قرار داده اند که تنها کنترل کنند.البته کار آسانی است، یک فردی که توانایی کارهای فرهنگی و ذوق رسانه ای ندارد؛ می تواند در این پست قرار بگیرد و مراقب باشد که صحنه های جنسی و یا حرف های تند سیاسی پخش نشود.
استراتژی غربال، خصوصا وقتی به استراتژی اصلی صدا و سیمای جمهوری اسلامی تبدیل می شود، مشکلات مهمی را با خود به همراه می آورد. مشکل اصلی این استراتژی این است که وقتی از غربال زیاد استفاده می کنید به مرور سوراخ های آن گشاد می شود و دیگر به عنوان غربال هم عمل نمی کند. یعنی کسی را که شما به عنوان کنترلچی قرار می دهی، از حراست فلان جا می آوری و مدیریت گروه یا فلان مدیریت را به او می دهی، این روز اول معیارهایش در مورد حجاب و ... خیلی دقیق است، ولی به مرور این چیزها برایش عادی می شود.این چیزی است که کاملا در صدا و سیما مشهود است؛ چه در بحث های اخلاقی و حتی در مباحث سیاسی این اتفاق می افتد.
پس شما اگر بخواهی این وضعیت را حفظ کنی یا حتی ثابت نگه داری، مجبورید همین مدیران را عوض کنی، افراد تازه کار را به کار بگیری،آدمهایی که هنوز غیرتشان کمرنگ نشده، و آدم هایی را وارد صدا و سیما کنید که اندیشه های ایجابی و ابتکار عمل کمتری دارند،ولی دوباره این مدیران در مواجهه با آدم هایی که کارشان تولید آثار فرهنگی، هنری و رسانه ای است روز به روز منفعل تر می شوند.هر قدر که فرد پیاده تر باشد وقتی وارد این فضا می شود، ممکن است در ابتدا خیلی هم تند باشد اما به مرور زمان منفعل و منفعل تر می شود.


مشرق: با این وصف باید بگوییم که مدیران چون منفعل هستند زود استحاله می شوند.



جلیلی: همین امروز شبکه جام جم داشت یک مجری را نشان می داد که این آقا از مجریان شبکه قرآن بود، از آن قیافه های الهی قلبی محجوب و از آنهایی که هر کسی آنها را می بیند می گویند این دیشب نماز شبش تا صبح ادامه داشته،کارش به جایی رسیده بود که فکر می کنم ابرویش را هم برداشته بود. یعنی صورتش را که کاملا بند انداخته بود، این آقا از همان مجریانی بود که جلوی دوربین برای امام زمان(عج) دکلمه های سوزناک می خواندند.
از این نمونه ها زیاد داریم. یعنی گاه حتی شبکه قرآن و برنامه های به اصطلاح مذهبی صدا و سیما کانالی است برای ورود افراد ریاکار و بی مایه به صدا و سیما.
مدیران چون جلوی دوربین نیستند، به وضوح و شفافیت استحاله شان دیده نمی شود؛ ولی از طریق آثارشان کاملا مشخص است.
وقتی مبنای ایدئولوژیک شما برای رسانه ملی از اسلام انقلابی فاصله می گیرد این تبعات را خواهد داشت.
می خواهم بگویم که این انفعال در اصل یک انفعال فکری است و بعد تبدیل می شود به یک انفعال در مدیریت و ... .
به عبارت دقیقتر کسی که فعال نباشد، قطعا منفعل خواهد شد؛ یعنی کسی که حرف برای گفتن نداشته باشد، ابتکار عمل نخواهد داشت ومنفعل خواهد بود.



این روزها طیفی از سلطنت طلبها گرفته تا حزب اللهی ها در حال انتقاد از صدا و سیما هستند، باید معلوم شود که بر اساس چه الگوی ایده آلی و چه الگوی مطلوبی در حال انتقاد از صدا و سیما هستیم. صرف نقد که ارزشمند نیست. اگر مبانی روشن نباشد گاهی اوقات می بینیم که با افراد دیگری همسو شده ایم.

مشرق: پس در چنین شرایطی چه طیفی بر موج برنامه سازی سوار می‌شود؟



جلیلی: در این شرایط مدیریت انفعالی هر کسی که بتواند در رسانه تحت ضوابط مدیریت کار کند آنتن دست او است. تعبیری را چند وقت پیش به کار بردم که در اینجا کمک می کند؛"رسانه تحت ضابطه یا رسانه رو به آرمان".مشکلی که ما الان داریم این است که ما رسانه رو به آرمان نداریم، ما رسانه تحت ضابطه داریم.درباره ضوابط هم گفتم که وقتی از استراتژی غربال زیاد استفاده کنیم سوراخ های غربال گشاد می شود و دیگر جوابگو نیست، ضوابط رنگ می پردازد و گاف هایی که داده می شود باعث می شود که در ضوابط بازنگری شود، معیارهای سخت تری حاکم شود، اما بعد از مدتی دیگر این معیار ها هم جواب نمی دهد.
به نظر من صدا و سیمای جمهوری اسلامی از نظر مدیریتی به ساده ترین و سهل ترین شکل خودش در حال اداره است که همان "رسانه تحت ضابطه" است. در این نوع مدیریت رسانه ؛یک سری ضوابط اعلام می شود و آنگاه هرکسی که بتواند با این ضوابط کنار بیاید و یا هر کسی که بتواند به روشی به مدیران صدا و سیما بقبولاند که من با ضابطه شما کنار آمده ام به راحتی می تواند با این سیستم کار کند.


مشرق:با چنین مدیران منفعل و نظام مدیریت تحت ضابطه که می گویید چه سرنوشتی برای تولید و سیاستگذاری آن متصور است، بهتر بگوییم؛ چنین مدیران و چنین مدیریتی چگونه تولید را مدیریت می‌کنند؟


جلیلی: اما در بحث تولید برنامه باید توجه داشته باشیم که رسانه ملی یک گاهنامه نیست که هر زمان بخواهد برنامه پخش کند و هر زمان که نخواست برنامه هایش را متوقف کند.بالاخره مدیران این رسانه روز به روز کمیت را زیاد کرده اند و بنابراین باید روزانه صدها بلکه هزاران ساعت برنامه رادیویی و تلویزیونی بر روی آنتن فرستاده شود؛ اگر در چنین وضعیتی تفکر جوشانی برای تولید نداشته باشیم کم می آوریم. در نظر بگیرید که آنتن را پر کردن نیاز به چه میزان سوژه است. اما نکته در این است که رسیدن به سوژه برای این همه آنتن صرفا با یک نگاه ژورنالیستی ممکن نیست.شما باید رویکردهایی داشته باشید که این ها برای شما سوژه تولید کنند و بتواند هر چیزی را برای شما به سوژه تبدیل کند.
به طور مثال شبکه های ضد انقلاب رویکرد اصلی برنامه سازی شان را بر این اساس قرار داده اند که مانند مگس روی زخم می نشینند.این رویکرد از این قرار است که هر چه انقلاب و نظام جمهوری اسلامی دست آورد دارد را انکار کنند به هر شکل ممکن؛ این یک رویکرد است.شما اگر چنین رویکردی داشته باشید شبانه روز پر از خبر خواهد بود؛ یک حادثه رخ می دهد تبدیل به خبری می شود که می شود از طریق آن به نظام حمله کرد. بنابراین چون حرف برای گفتن وجود دارد بهانه گفتن آن حرف از طریق خبر پیدا می شود.
ولی مدیران رسانه ملی چون آن رویکرد ایجابی را ندارند؛ به خاطر اینکه حرفی برای گفتن هم ندارند قاعدتا بهانه ای هم برای گفتن آن حرف های نداشته هم پیدا نمی کنند. از آن سو کلی آنتن ایجاد شده که باید این آنتن ها پر شود پس چنین وضعیتی باعث می شود که رسانه ملی درها را باز بگذارد و اعلام کند که هرکسی حرف خنثا و بی بو و خاصیتی برای گفتن دارد که می تواند خوراک رسانه تحت ضابطه را تامین کند ؛ بیاید.
و حزب اللهی ها پیشاپیش خط می خورند ؛چون معلوم است از کسی که از خودشان حزب اللهی تر نباشد خط نمی گیرند و ضوابط آدمهای بی آرمان و محافظه کار یا استحاله شده را نمی توانند بپذیرند و می بینند که بخش مهمی از سازمان به خاطر غرق شدن در محافظه کاری و آرمان گریزی اجازه انقلابی شدن و مردمی شدن برنامه ها را نخواهد داد.

اینجا یک بحث تئوریک مهمی پیش می آید؛ رسانه یک مجموعه است و مدیر رسانه مهم ترین کارش پخش کردن ضرایب است.اما در صدا وسیمای ما چیزی به اسم سردبیری یا مدیریت رسانه بما هو رسانه وجود ندارد چرا که نگاه مجموعه ای به رسانه ملی نمی شود.