تحول حوزه، نیاز اساسی دستیابی به فقه حکومتی

حوزه های علمیه به عنوان مهمترین و شاخص ترین داعیه دار ترویج و تبیین معنویت و دینداری در طول تاریخ، هماره محور این تحولات و نقطه عطف های تاریخی بوده و هستند. حوزه های علمیه نه تنها جریان ها را راهبری کرده و می کنند بلکه در بسیاری از مقاطع تاریخی، خود، جریان ساز و حادثه ساز بوده اند.با این نگرش، مدیریت درونی حوزه ها و یا حتی نگاهی که از بیرون به حوزه های علمیه می شود، به طور جد و حتم می تواند تعیین کننده و سرونوشت ساز هم در چگونگی ادامه حیات حوزه های علمیه و هم کارکردها و مدیریت بیرونی جامعه توسط حوزه ها باشد.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی فرهنگستان علوم اسلامی، حجت الاسلام و المسلمین عبدالعلی رضایی، مسئول گروه پژوهش های راهبردی و عضو هیئت علمی فرهنگستان علوم اسلامی، در گفتگویی، علاوه بر توضیح و تفسیری از رویکرد به چنین تحولی در سطح حوزه های علمیه، تلاش کرد تا ضرورت هایی که مقام معظم رهبری در این تحول به آن نظر دارند را روشن تر و صریح تر تبیین نماید متن این گفتگو را در ادامه بخوانید
امروزه شیعه توانسته است بعد از هزار و اندی سال به تشکیل حکومت توفیق یابد، هر چند مخاطبین خاص این حکومت جهان اسلام می باشد، اما امروزه همه جهان با رویکردهای مختلف از این حکومت انتظارات خاصی را دارند. حکومت اسلامی با نگرش خاصی که منحصر به اوست در جهان مطرح شده است، بر اساس این نگرش خاص، این حکومت باید بتواند آموزه های خود را تحت مقوله ها و مفاهیم عدالت و معنویت به جهانیان عرضه نماید.
اذهان عمومی دنیا فروپاشی کمونیسم و اضمحلال مولفه های سرمایه داری در جهان را به یاد دارنذ، امروزه در حالی جهانیان چشم به آموزه ها و تمدن اسلامی دارند که پرچم دفاع از مستضعفین کمونیسم به زمین خورده، و سرمایه داری نیز در تمام ابعاد فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و ... چالش ایجاد کرده است.نظام سرمایه داری، نظام عدالت محوری را در جهان از بین برده است و صرفا خواهان همه امکانات برای یک حداقل سرمایه دار است، جایی که دنیا به این مرحله رسیده است، حکومت اسلامی با پرچم تشیع در دنیا مطرح شده و همه انتظارات و امیدها به سوی جمهوری اسلامی است.
هدف انقلاب اسلامی ارائه تمدن نوین اسلامی است
هدف انقلاب اسلامی ارائه تمدن و حکومت نوینی است، هدف این تمدن نوین ابتنای همه امور بر عدالت و معنویت و از بین بردن فقر و کاستی های بشریت است.همه اهداف این تمدن نوین برخاسته از دین است و با این تفسیر، امروزه این حوزه های علمیه هستند که داعیه ترویج و تبیین دین را دارند و حوزه های علمیه به عنوان رکن در مفاهیم دینی مورد سوال و انتظاراند.
مقیاس همه این فعالیت ها در ابعاد جهانی تعریف می شود، که ضرورت توجه حوزه های علمیه بدان روشن است. فعالیت هایی که در گذشته حوزه های علمیه عهده دار آن بودند، نمی توانستند در حد یک حکومت پاسخگو باشند و امروزه باید به توسعه در آن حوزه ها بپردازیم.

تحول حوزه، پیش نیاز اسلام جهانی

اما این تحول، باید تحولی«مثبت» باشد. تحول مثبت تحولی است که جوشش از درون خود سیستم باشد و ارزش های خود را پویا و به روز کند و مفاهیم و ابزارهایی که در اختیار دارد را در راه اهداف و اعتلای خود به کار بگیرد.این تحول درونی، یک ضرورت حقیقی و واقعی و در بعد شیعه و جهانی است، ضرورتی که مقام معظم رهبری نیزهماره در تحول حوزه ها مد نظر دارند همین مطلب است که ما یک اسلام جهانی می خواهیم.

ریشه این تحول به آموزه ها و بیانات حضرت امام خمینی(ره) برمی گردد. همانطور که حضرت امام در بحث اجتهاد و فقاهت نیز اشاره داشتند، زمان و مکان را دو عامل و مولفه مهم در این فرآیند می دانستند که این دو عامل امروزه در بحث تحول باید به طور حتم جدی گرفته شود

در فقه باید به دنبال سبک زندگی اجتماعی و الگو دهی در تمام جوامع باشیم

حوزه ی اجتهاد در گذشته صرفا به مسایل فقه فردی می پرداخته است که امروزه به مسایل اجتماعی و حکومتی نیز کشیده شده است، امروزه در فقه باید به دنبال یک سبک زندگی فردی و اجتماعی و الگو دهی در تمام جوامع باشیم.همانطور که رهبری معظم نیز در این باب بارها گلایه داشته اند، متاسفانه چون این جریان تحول مدیریت نمی شود، در نهایت نیز به یک حرکت جدی درحوزه های علمیه منجر نخواهد شد.

مقام معظم رهبری در جمع طلاب و اساتید حوزه های علمیه در سال 89 به طور جدی این تحول را یک ضرورت در حوزه های علمیه دانستند که امروزه نیز در رویکردهای مختلف حوزه این ضرورت به طور جد احساس می شود که باید با مدیریت و هدایت صحیح پیش برود که در غیر این صورت راه به جایی نخواهد برد.

اگر مدیریت تحول را رها کنیم، باخته ایم

اگر این مدیریت را رها کنیم، باخته ایم، همه باید در این راه کمر همت را ببنیدیم که بتوانید این فرآیند تحول را با مدیریتی صحیح به پیش ببریم.این تحول هم در مفاهیم و محتوای حوزه، هم در روش ها و شیوها و هم در ساختارهای مدیریتی حوزه باید اعمال شود. برنامه ها و رویکردهایی که فرهنگستان علوم اسلامی در دستور کار خود دارد، این بحث تحول را که از زمان حضرت امام(ره) مطرح شده بود، پی گیری می کرد.

تحول در حوزه های علمیه، یک مسئله زیربنایی برای نظام جمهوری اسلامی است، در حوزه های علمیه تنهای جایی که اجتهاد به صورتی قوی صورت گرفته، فقه بوده که این مسئله برای یک رویکرد جهانی بسیار کم است.تحول باید در سه لایه مختلف صورت بگیرد، در حوزه های علمیه در باب فلسفه و کلام و اعتقادات کمتر کار اجتهادی صورت گرفته و امروزه در سطح جهانی نیاز مبرم به کار اجتهادی در این حوزه ها داریم.

حوزه نفوذ فلسفه ارسطویی و روش هایی که ما در مسایل فلسفی تا به حال به کار گرفته ایم، فاصله زیادی با روش اصولی و اصیل در مسایلی فلسفه اسلامی دارد، با این وجود تنها به ابداع و نوآوری و اصالت در فقه اکتفاء کرده، در حالی که تمام حوزه های ما باید به سطح اجتهادی فقه برسد.بخشی از حوزه که مربوط به مباحث نظری و فلسفی هست نیز باید متحول شود و این مبحث را اولین لایه از سه لایه تحول در حوزه های علمیه معرفی کرد.

تحول در روش و رسیدن به شیوه ای متقن در مسایل عرفانی و اخلاقی را لایه دوم این تحول است و در این حوزه ها نیازمند نگاهی هستیم که از رویکرد فردی به حوزه عرفان و اخلاق فراتر رفته که تا به حال به خاطر توجه صرف به این رویکرد آسیب های فراوانی دیده ایم..

تحول حوزه، نیاز اساسی دستیابی به فقه حکومتی

تحول در حوزه فقه و فراروی از فقه فردی، سومین لایه مد نظر در این تحول است. همانطور که حضرت امام(ره) و مقام معظم رهبری بارها بر آن تاکید داشته اند که ما نیازمند فقهی هستیم که مسایل اجتماعی نیز در آن قابلیت استنباط داشته باشند. فقه اصغر مربوط به نیازمندی های فردی است اما فقه اکبر در واقع حوزه نیازمندی های ما در یک رویکرد تمدنی و اجتماعی است و برای رسیدن به فقه اکبر باید به تحول جامع در حوزه فقه برسیم.

در یک جمع بندی از لایه های طرح شده در فرآیند تحول، حوزه های نظری و توصیفی، اخلاقی و عرفانی و در نهایت فقه، نیازمند تحول ضروری است. در همین راستا فرهنگستان علوم اسلامی نیز در این زمینه کارهای زیادی انجام داده به طوری که می توان مدعی شد که در طول سی سال گذشته، زیرساخت های این مباحث را به انجام رسانده است.

درباره مخالفت برخی جریانات فکری و یا برخی از حوزویان با مقوله و مباحث تحول در حوزه، می توان گفت کسانی که با این امر مخالفت می کنند، سه دسته اند:

گروه اول که در اقلیت هم هستند، کسانی اند که اصل انقلاب را قبول ندارند و البته آنقدر کم اند که راه هم به جایی نخواهند برد.

گروه دوم از مخالفان تحول کسانی هستند که جریان تحول را درست و صحیح تحلیل و تفسیر نکرده اند و به تعبیر دیگر، انعکاسی که از تحول در نزد ایشان هست، گویی به هم ریختگی در فضای حوزه را برایشان تداعی میکند و از انحراف این تحول می ترسند.

گروه سوم هم مخالفت جدی با تحول ندارند، اما می توان گفت که دارای نگاه انقلابی در حوزه نیستند. که در این راستا باید کرسی هایی در حوزه باشد که بتواند فرهنگ درست را در باب تحول به درستی تبیین کند،چون برخی گستره مسایل حکومتی را نادیده می گیرند، لذا نیازها را نیز در حد نیازهای فردی تنزل داده و نگاهی عمیق و اجتماعی و تمدن ساز ندارند.

ضرورت فرهنگ سازی و نگرش انقلابی در تحول

نگرش انقلابی، یکی از شرایط لازم برای امر تحول در حوزه های علمیه است و برای این تحول باید از آرمان هایی که در انقلاب داشته و داریم، کمک گرفت و مدیریت کرد.هر چند نگاه غالب در حوزه، نگاه انقلابی و تحول خواه است، با این وجود به دلیل پیچدگی و گستردگی این تحول، یک مدیریت منسجم و یکپارچه در این فرآیند وجود ندارد و همین امر باعث خواهد شد که یا راه به جایی نبرده و یا این فرایند بسیار طولانی عمل کند.

فرهنگ سازی برای بحث تحول را یکی از ضروریات در حوزه می باشد. هم درون حوزه را باید در امر تحول ساماندهی کرد و از ظرفیت های جهان اسلام برای تحول و رابطه متقابل حوزه و خارج حوزه استفاده کرد و سود جست. بحمدلله این شرایط در حال فراهم شدن است، مقام معظم رهبری هم بارها تاکید داشته اند که اگر حوزه متحول نشود در نهایت حاشیه نشین شده و این امر به حذف حوزه منجر خواهد شد. به همین خاطر حوزه باید به صورت جدی وارد مسایل اجتماعی و سیاسی شود.

تحول حوزه، پیش نیاز اسلام جهانی

اما این تحول، باید تحولی«مثبت» باشد. تحول مثبت تحولی است که جوشش از درون خود سیستم باشد و ارزش های خود را پویا و به روز کند و مفاهیم و ابزارهایی که در اختیار دارد را در راه اهداف و اعتلای خود به کار بگیرد.این تحول درونی، یک ضرورت حقیقی و واقعی و در بعد شیعه و جهانی است، ضرورتی که مقام معظم رهبری نیزهماره در تحول حوزه ها مد نظر دارند همین مطلب است که ما یک اسلام جهانی می خواهیم.

ریشه این تحول به آموزه ها و بیانات حضرت امام خمینی(ره) برمی گردد. همانطور که حضرت امام در بحث اجتهاد و فقاهت نیز اشاره داشتند، زمان و مکان را دو عامل و مولفه مهم در این فرآیند می دانستند که این دو عامل امروزه در بحث تحول باید به طور حتم جدی گرفته شود.

منبع: سایت دفتر فرهنگستان علوم اسلامی

حجت‌الاسلام دکتر رضایی عضو کمیسیون حوزوی شورای عالی انقلاب فرهنگی، معاونت مطالعات راهبردی فرهنگستان علوم اسلامی و محقق و پژوهشگران حوزه علمیه در مباحث علم دینی می‌باشد. ایشان عضو هیات علمی فرهنگستان علوم اسلامی و عضو واحد نخبگان و فرهیختگان حوزه علمیه قم نیز می‌باشد.