نگاهی اجمالی به کتاب «اسلام و هنرهای زیبا»

چاپ نخست کتاب «اسلام و هنرهای زیبا» نوشته سیدابوالحسن عمرانی از سوی موسسه بوستان کتاب منتشر و روانه بازار نشر شد. در این اثر، علاوه بررسی اقسام هنرهای موجود، به چگونگی رابطه و تعامل آنها با دین اسلام و کیفیت ظهور درون‌مایه‌های دینی در مظاهر هنر و نحوه تاثیرگذاری هنر بر جامعه و ایجاد فضای معنوی و تلطیف روحیه مخاطبان پرداخته شده است.

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، رابطه دین با هنرهای نمایشی و رسانه‌ای ارتباط جمعی مدرن و چگونگی برآورده شدن اهداف متعالی دین به وسیله ابزار ارتباطی تکنولوژیک (که دارای ماهیت اومانیستی‌اند) در این اثر بررسی شده است.

براساس مطالب کتاب، «هنر با تمامی قداست و هم‌خونی‌اش با فطرت و مذهب در دست نااهل، تنها ابزاری برای لذت‌جویی و کامروایی‌های حیوانی قرار می‌گیرد؛ مثلا شعر با همه تعالی محتوا و نموداری حلول روح در قالب واژگان و بی‌قیدی به زمان و مکان، تنها در خدمت اشرافیت یا هوس‌رانی‌ها و در قالب کلمات هوس‌آلوده به بیان زیبایی‌های اندام معشوق زمینی و زنان و کنیزکان دربار می‌پردازد و «شاعر» در وصف شراب کهنه‌ای که در دست حضرت خلیفه یا پادشاه عالی‌مقام است، خمریه‌ای سروده و صله‌ای دریافت کرده است.
هنر را تا آن اندازه از هویت فرامادی و اصالت آسمانی‌اش نزول داده‌اند که رقص زنان و دختران به عنوان «هنر نمایشی» پا به آستانه پاک «هنر» می‌گذارد و این‌گونه قداست و اصالت زیبایش را به فریبایی‌های زمینی بدل می‌کنند.»

این کتاب علاوه بر پرداختن به هنرهای گوناگون و رابطه آنها با دین، به اختصار به تفکیک هنر از غیر هنر یا آن دسته از هنرهایی که با ذات خویش بیگانه‌اند، می‌پردازد.

ضرورت پرداختن به این بحث برای تبیین جایگاه هنر و وابستگی آن به سرشت روح خدایی آدمی است؛ آن هم در عصری که برخی از هنرها باز هم به انحطاط کشیده و در کنار صنعت و تکنولوژی برای تخدیر جامعه به خدمت گرفته شده‌اند.

علاوه بر این، بیشتر کتاب‌هایی که درباره هنر اسلامی تدوین و نگارش شده، به وسیله شرق‌شناسان اروپایی یا نویسندگان عرب نوشته شده‌اند که آن هم موارد بسیار جزئی از هنر اسلامی را در چشم‌انداز داشته و به اندکی از آن هنرها یا نمونه‌های هنری یک کشور اسلامی پرداخته‌اند.

سوال اصلی که این کتاب به پاسخگویی آن می‌پردازد، این است که آیا «هنر اسلامی» در چند مورد یا در جغرافیای خاص محدود است.

«تیتوس بورکهارت» پژوهشگر مشهور هنرهای اسلامی معتقد است که هیچ دینی در بدو امر، نیازی به هنر نداشت و احتیاج به چارچوبی مرکب از صور بصری و سمعی که حافظ دین باشند، در ادامه پدید می‌آیند. این سخن بدین معناست که ادیان توحیدی در آغاز پیدایش، هیچ‌گونه اثر هنری را به همراه نداشته‌اند.

به عقیده نویسنده، «دیدگاه یاد شده از همین جهت قابل تامل است؛ یعنی اگر بپذیریم که بیشتر ادیان الهی در بدو ظهور، پدیده هنری را به همراه نداشته‌اند، ولی اسلام در عرصه‌ای از تاریخ ظهور می‌کند که بارزترین نماد آن (قرآن) هر چند به عنوان یک اثر هنری مطرح نیست و بیشترین جاذبه آن در نفوذ معنوی است، اما زیبایی‌های خیره کننده آن در طرح آیات، یک نحوه هنر متکامل را از لحاظ سبک و ساختار و وضوح و نظم و معیارهای زیبایی‌شناسانه را به نمایش گذاشته و به تعبیری رابطه آن با یک اثر هنری ملازمه بیّن بالمعنی‌الاخص می‌باشد.
با این رویکرد، سده ششم میلادی شاهد ظهور دینی بود که معجزه پیامبر آن برای مخاطبان، به مثابه یک اثر هنری است و مردم معاصر آن به رغم عناد و عداوت، ‌آن اثر را می‌شناسند و به شگفتی‌های خیره‌کننده آن اذعان دارند.
اگر در سیر تفکر اسلامی، تاریخ شاهد ظهور و رشد هنرهای دیگر در قلمروی دین اسلام است، از این‌روست که برخی از هنرها علاوه بر اینکه قدرت خلاقه‌ای از تمدن و فرهنگ اسلامی را به نمایش می‌گذارند، راهی به جانب خداجویی و خداشناسی بوده و نمادهای بصری را به گونه‌های مختلف و متنوع در جهت ترسیم اجزا و عناصر مکتب توحیدی نشان داده‌اند.
از دیگر سوی، هر پدیده هنری در تاریخ اسلام، خود دریچه‌ای برای خلق آثار دیگر و گسترش قلمرو هنر اسلامی در حوزه‌های گوناگون بوده است.»

بنابراین، مفهوم هنر در تفکر اسلامی، موضوعی فراتر از مبانی نهضت‌های هنری برگرفته از اصول و قوانین ماهوی هنر مادی (هنر اومانیستی پس از رنسانس در غرب و متکی بر جذابیت‌های ظاهری انسان) است. از این‌رو مجموعه پیش‌رو، سخنی به اجمال درباره «رابطه اسلام و هنرهای زیبا»، و تبیین تجلی ماهیت دینی در مظاهر هنر محسوب می‌شود.

در مباحث این پژوهش ـ‌که مشتمل بر پنج بخش است‌ـ نویسنده علاوه بر پرداختن به تاریخچه و خاستگاه هنر، یکتایی آن با سرشت پالوده انسان بیان می‌شود. همچنین با ذکر تعاریف هنر در مکاتب مختلف هنری، به رابطه دین و هنر و عامل سازنده آنها پرداخته شده است. در این کتاب همچنین از آنجا که هنر با زیبایی در ارتباط تنگاتنگ و پیوسته‌ای است، علاوه بر پرداختن به انواع زیبایی (محسوس و معقول) در نگاه آیات و روایات اسلامی و نگاه دین به زیبایی‌ها، برخی از تعاریف درباره زیبایی در نگاه مکاتب دیگر نیز بیان شده است.

در بررسی اقسام هنرهای موجود (معماری، مجسمه‌سازی، نقاشی، موسیقی، شعر، خوش‌نویسی، تذهیب و ...) به چگونگی رابطه و تعامل آنها با دین اسلام پرداخته شده و کیفیت و چگونگی ظهور درون مایه‌های دینی در این هنرها مطرح شده است.

موضوعی که مباحث این نوشتار را از تحقیقات مشابه آن متمایز می‌کند، بررسی رابطه دین با ارتباطات تصویری، هنرهای نمایشی و رسانه‌های ارتباط جمعی مدرن است. به این موضوع، در قالب یک بخش پرداخته شده و در آن سینمای دینی بررسی و تحلیل شده است. بایدها و نبایدها در استفاده از صنعت سینما در برآورده کردن اهداف متعالی دین به اختصار بیان شده، همچنین به تلویزیون دینی به عنوان ابزاری برای ارائه فرهنگ و مبانی دینی و چگونگی استفاده از آن پرداخته شده است.

در بخش پایانی نیز ضمن جمع‌بندی و نتیجه‌گیری کلی از مبانی هنر، رابطه آن با دین اسلام و کیفیت و چگونگی تاثیرگذاری هنر بر جامعه و ایجاد فضای معنوی و تلطیف روحیه مخاطبان پرداخته شده است.

در انتهای این اثر، نمایه‌ای از آیات، روایات، اعلام و اشعار نیز درج شده است.

چاپ نخست کتاب «اسلام و هنرهای زیبا» به شمارگان 1000 نسخه، 240 صفحه و به بهای 39000 ریال راهی بازار نشر شد.