محمد بن ابراهیم بن جعفر کاتب نعمانی

ابوعبدالله محمد بن ابراهیم بن جعفر نُعمانی، معروف به ابن ابی زینب (د ۳۶۰ق/۹۷۱م)، متکلم، مفسر و محدّث شیعی قرن چهارم هجری قمری. وی از شاگردان ممتاز شیخ کلینی به شمار می رود و برای کسب علم و شنیدن حدیث به شهرهای مختلف از جمله شیراز، قم، بغداد و حلب مسافرت کرد. از ابن ابی زینب آثار زیادی بر جای مانده است که مهم ترین آن کتاب الغیبه اوست.
تاریخ تولد وی معلوم نیست. زادگاه او را برخی شهر نُعمانیه مصر یا یمن و یا حجاز دانسته اند، اما آنچه درست می نماید این است که نعمانی از شهر نعمانیه عراق (در میان واسط و بغداد) بوده است.

از زندگی وی همین اندازه معلوم است که در سال ۳۱۳ق به شیراز آمده و در آن شهر از ابوالقاسم موسی بن محمد اشعری قمی حدیث آموخته و در قم احتمالاً از علی بن حسین بن بابویه پدر شیخ صدوق حدیث شنیده است . پس از آن به بغداد سفر کرده و در آنجا از عالمان و محدّثان و فقیهان بنامی چون ابن همام اسکافی، ابن عقده و محمد بن یعقوب کلینی (د ۳۲۹ق) حدیث فراگرفته است.
پس از چندی از بغداد آهنگ سفر به شام کرده و در ۳۳۳ق در طبریه (از شهرهای اردن) از محمد بن عبدالله طبرانی و عبدالله بن عبدالملک بن سهل طبرانی حدیث شنیده و پس از آن در شام از محمد بن عثمان بن علان دهنی بغدادی حدیث آموخته و در سال های پایانی روزگارش به حلب که شهری شیعی نشین بوده است، رفته و تا پایان زندگی در آنجا مانده و در همانجا به نشر حدیث و معارف شیعی پرداخته و در شام درگذشته است.

مهم ترین آثاری که به ابن ابی زینب منسوب است، این هاست:
الغیبة
نوشتار اصلی: کتاب الغیبة (نعمانی)
مشهورترین اثر نعمانی کتاب غیبت اوست. او این کتاب را در اوایل دوره غیبت کبرا نگاشت که به درازاکشیدن غیبت امام زمان (ع) موجب آشفتگی فکری و تزلزل اعتقادی بسیاری از شیعیان شده بود. او در این کتاب به تبیین امر امامت و راز غیبت امام دوازدهم پرداخت. این کتاب که در ۳۴۲ق/۹۵۳م در حلب تألیف شده، دارای ۲۶ باب و ۴۴۵ حدیث است و ظاهراً نخستین کتابی است که در موضوع غیبت مهدی منتظر(ع) نگاشته شده است. [۱۳]
تفسیر نعمانی
نوشتار اصلی: تفسیر نعمانی
این کتاب که نوشته ای در علوم قرآنی با نگاه شیعی است به نعمانی منسوب است. هرچند انتساب این رساله به نعمانی مورد تردید است. این نوشته گاهی با عنوان رساله المحکم و المتشابه سید مرتضی به چاپ رسیده است. مباحث مطرح شده در این رساله بیشتر شامل موضوعات علوم قرآنی، اصول فقه و برخی مباحث کلامی است.
الرد علی الاسماعیلیة
الفرائض