حسن بن محمد دیلمی

وی در سرزمین «دیلم» و در خانواده ای متدین، چشم به جهان گشود. پدر بزرگوار و دانشمندش نام وی را «حسن» برگزید و از همان اوان کودکی به تعلیم و تربیت او همت ورزید تا خلف صالحی از خود بجای گذارد.
سال تولد و وفات وی دقیقاً معلوم نیست. از آن چه در شرح حال وی گفته اند و از آثارش استنباط کرده اند، به دست می آید که بیشتر عمر پربرکت خود را در قرن هشتم هجری گذرانده است و به احتمال زیاد، در دو دهه آخر قرن هفتم پا به عرصه وجود گذاشته است.

علامه فقیه، محدث بزرگ، عارف کامل، زاهد ناسک و واعظ متعظ «الشیخ ابو محمد الحسن بن ابی حسن محمد الفقیه بن عبدالله بن الحسن دیلمی» از فرهیختگان قرن هشتم هجری می باشد.
دوران زندگی اش، از نظر سیاسی ـ اجتماعی، از بحرانی ترین دوره های تاریخ ایران و اسلام است. سالها است از حمله وحشیانه مغولان خونخوار می گذرد، ولی همچنان آثار سوء (سیاسی ـ اجتماعی ـ فرهنگی) آن ادامه دارد.
روح و روان ایرانیان غیرتمند و متدین، از ستم، کشتار و غارتگری های مغولان خسته و دردمند است. و بی کفایتی و اختلاف حاکمان ایرانی نمکی است که بر این زخم ها پاشیده می شود و درد و سوزش آن را دو چندان می کند.
در مورد زمانه حسن دیلمی اختلاف زیادی در کتب تراجم وجود دارد؛ صاحب «ریاض العلما» او را از متقدمین و یا معاصرین شیخ مفید می داند و دیگران او را از دانشمندان قرن هشتم و معاصران فرزند علامه حلی «فخرالمحققین» و نیز محمد مکی معروف به «شهید اول» می دانند.
این اختلاف، از آن جا ناشی شده است که دانشمند دیگری به همین نام در قرن چهارم هجری می زیسته که از مفسران بزرگ بوده است و صاحب نفسیری به نام «التفسیر الکبیر» می باشد. از آن جا که بسیاری از مآخذ و منابع، فخرالمحققین (متوفی ۷۷۱ هـ.) و شهید اول (متوفی ۷۸۶هـ.) را از استادان دیلمی و نیز شیخ زاهد عارف «ابوالعباس احمد بن فهد حلی (متوفی ۸۴۱ هـ) را از شاگردان وی دانسته اند؛ دیلمی را می توان از علمای قرن هشتم هجری به حساب آورد.
از دیلمی فقط چند اثر باقی مانده است که موضوع آنها، حدیث اهل بیت ـ علیهم السلام ـ می باشد.
۱. ارشاد القلوب الی الصواب المنجی من عمل به من الیم العقاب
۲. غرر الاخبار و درر الآثار فی مناقب الاطهار
۳. اعلام الدین فی صفات المومنین
۴. اربعون حدیثا؛
این کتاب را دیلمی در اواسط قرن هشتم نوشته است و الذریعه می نویسد:
شیخ علی اکبر بجنوردی گفته است که از این کتاب نسخه ای نزد من بوده است ولی تلف شده و حدیث اول آن، حدیث «جنود العقل و الجهل» و حدیث سوم آن، حدیث الغدیر است.
از سخنان این عارف دلسوخته در ابتدای کتاب «اعلام الدین» معلوم می گردد که بعد از سال ها تحصیل و تلاش در راه حفظ علوم اهل بیت ـ علیهم السلام ـ در اواخر عمر شریفش تنها و غریب به زندگی خود ادامه می دهد.
سبب این غربت و تنهایی، قدرناشناسی حاکمان زمانه و قدرت طلبی آن ها است، که روح بلند عالمان شیعه همیشه از این گونه ستم ها خسته و مجروح بوده است؛ ولی با این وجود، دیلمی هیچ گاه صحنه را خالی نمی کند و از تلاش های علمی خود دست بر نمی دارد و می گوید:
«وقتی مبتلا به غربت و فقدان انیس صالح شدم، قدر ناشناسی مردم و حکام مرا وادار کرد به تنهایی رو آوردم؛ ترسیدم آن چه از آداب دینی و علوم علوی در ذهن دارم از ذهنم برود، لذا به نوشتن این کتاب (اعلام الدین فی صفات المومنین) پرداختم.»
تاریخ دقیق وفات دیلمی معلوم نیست اما بر اساس شهادت استادش، شهید اول (۷۸۶ ق) و وفات شاگردش، ابن فهد (۸۰۱ق)، می توان گفت وفات آن رادمرد بزرگ در دو دهه آخر قرن هشتم هجری بوده است.