لئو نیکلایویچ تولستوی (به روسی: Лев Никола́евич Толсто́й) (به انگلیسی: Leo Tolstoy)، نویسنده و فعال سیاسی و اجتماعی روس است. زادروز وی 9 سپتامبر 1828 در یاسنایا پالیانا از توابع تولا، از توابع استان تولا است. تولستوی در روز 20 نوامبر 1910 درگذشت و در زادگاه خویش به خاک سپرده شد.
تولستوی یکی از مشهورترین نویسندگان و بزرگ ترین شخصیت های تاریخ روسیه است. رمان های جنگ و صلح و آنا کارنینا جایگاه او را در بالاترین رده ی ادبیات داستانی جهان تثبیت کرده اند. تولستوی به حدی در کشورش مشهور و محبوب است که اخیراً سکه طلای یادبودی به احترام وی ضرب شده است. تولستوی به رغم شهرت و محبوبیتی که با انتشار آثارش کسب کرد، زندگی خود را به شدت تغییر داد و به ساده زیستن روی آورد.
لئو در خانواده ای اشرافی و با پیشینه ی بسیار قدیمی در یاسنایا پالیانا در 160کیلومتری جنوب مسکو زاده شد. مادرش را در دوسالگی و پدرش را در نه سالگی از دست داد و پس از آن تحت سرپرستی عمه اش تاتیانا قرار گرفت. او در سال 1884 در رشته ی زبان های شرقی در دانشگاه قازان نام نویسی کرد، ولی پس از سه سال، در تاریخ 1846، تغییر رشته داد و خود را به دانشکدۀ حقوق منتقل کرد تا با کسب دانش وکالت به وضعیت نابسامان 350 نفر کشاورز روزمزد، که پس از مرگ پدر و مادرش به او انتقال یافته بودند، رسیدگی کند و با اصلاحات اراضی خود به شرایط رنج آور اجتماعی آنان خاتمه دهد.
تولستوی در سال 1851 پس از گذراندان دوران مقدماتی نظام، در جنگ های قفقاز شرکت کرد. تجاربی که از زندگی سربازان کسب کرده بود، مبنای داستان های قفقازی او شد و با نوشتن داستان کودکی در 1852 سه گانه ای را آغاز کرد که با نوجوانی (1854) و جوانی (1857) آن را ادامه داد. با شروع جنگ های کریمه در سال 1854 به جبهه ی سواستوپل منتقل و به خاطر ارسال گزارش های واقعی از صحنه های نبرد در کتاب خود به نام قصه های سواستوپل، نامش به عنوان نویسنده ای چیره دست در ادبیات روسیه به ثبت رسید. او پس از سقوط سواستوپل به سن پترزبورگ رفت. در آنجا از ارتش کناره گیری کرد و پس از آن به شهر خود بازگشت.
لئو به لحاظ توجه احترام آمیزی که به آموزش و پرورش کودکان و نوجوانان داشت، در سال 1857 به مدت پنج سال از کشورهای اروپای غربی و با مشاهیر اروپا مانند: چارلز دیکنز، ایوان تورگنیف، فریدریش فروبل و آدلف دیستروِگ، دیدار کرد. پس از بازگشت به کشورش، براساس تجارب نوآموخته، دست به یک رشته اصلاحات آموزشی زد و در همین راستا به تأسیس مدارس ابتدایی در روستاها پرداخت. تولستوی از سال 1855 به تناوب در زادگاه خود ژاسناژا پولژانا، مسکو و سن پترزبورگ اقامت گزید. لئو در نامه ای به یکی از خویشاوندانش که اداره امور دربار و مباشرت املاک تزار روسیه را بر عهده داشت، چنین نوشته است:
«هرگاه به مدرسه قدم می گذارم، با مشاهده چهره های کثیف و تکیده، موهای ژولیده و برق چشمانِ این کودکان فقیر، دستخوش ناآرامی و انزجار می شوم و همان حالتی به من دست می دهد که بارها از دیدن شرابخواران مست، بر من مستولی شده است. ای خدای بزرگ! چگونه می توانم آنها را نجات دهم؟ نمی دانم به کدام یک کمک کنم. من آموزش و پرورش را تنها برای توده ها می خواهم و نه کسی دیگر، مگر بتوانم پوشکین ها و لومونوسف های آینده را از غرق شدن رهایی بخشم.»
تولستوی هیچ گاه تفاوتی بین کودکان قائل نشد و دانش آموزان نخبه را از دیگران متمایز نکرد تا درخورِ توان و استعداد هر کودک، آموزش مناسب را به آنها ارزانی دارد. پس از این که مدارس از سوی اداره سلطنتی تزار تعطیل شد، تولستوی به فعالیت های فرهنگی و اهداف تربیتیِ مورد علاقه اش ادامه داد. او با انتشار کتاب های سرگرم کننده با ترکیبی از علوم طبیعی و انسانی، همچنین داستان های آموزشی به ویژه داستان های ازوپ، کودکان را با ارزش های اخلاقی، اجتماعی و معنوی آشنا نمود. میلیون ها کودک روسی تا دهه دوم قرن بیستم با آموزش الفبای تولستوی، سال اول دبستان را آغاز نمودند. با اتخاذ این روش، تولستوی توانست در جنبش اصلاحات آموزشی وایجاد مدارس آزاد به گونه سامرهیل، مؤثر واقع شود.
انتشار رمان رستاخیز بهانه ای بود در دست مرجع عالی کلیسای ارتدکس، تا در تاریخ 1901 میلادی، تولستوی را به عنوان مرتد معرفی نماید.
تولستوی، مبارزات سوسیالیست ها را نیز در جهت برقراری دیکتاتوری پرولتاریا، مردود دانسته و به عنوان پرچمدار انسان دوستی و مخالف با جنگ و خونریزی شناخته شده است. آثار او نیز، جاده صاف کن انقلاب 1905 روسیه نام گرفته است.
