حسن بن سلیمان حلی

حسن بن سلیمان حِلّی(به احتمال متوفای ۸۰۲ق به بعد) از علمای شیعه قرن هشتم و از شاگردان شهید اول است. او در زمره سلسله راویان صحیفه سجادیه نیز قرار دارد. مشهورترین کتاب وی منتخب یا مختصر بصائر الدرجات است که احادیثی در فضائل و مناقب اهل بیت(ع) را دربردارد.


کنیه حسن بن سلیمان، ابومحمد و ملقب به عزّالدین بود. حرّ عاملی نام محمد را در نَسب او ذکر نکرده و در واقع وی را به جدّ اعلایش منتسب ساخته است. برخی حلی را عاملی، منسوب به جبل عامل، خوانده اند، اما حرّ عاملی نام وی را در میان علمای جبل عامل نیاورده و از او در بخش دوم امل الآمل، که شامل علمای غیرعاملی است، یاد کرده است.

از تاریخ ولادت، وفات و وقایع زندگی حسن بن سلیمان، اطلاع دقیقی در دست نیست. احتمالا پیش از ۷۴۲ق به دنیا آمده و پس از ۸۰۲ق درگذشته است. آقابزرگ طهرانی زادگاه وی را حلّه دانسته است، اما با توجه به قولی که او را جبل عاملی می داند و نیز اقامتش در قم، احتمال اینکه یکی از این دو شهر زادگاه او باشد نیز وجود دارد.

حلّی، از مهم ترین شاگردان شمس الدین محمد بن مکی، معروف به شهید اول، بود و به همراه پنج تن دیگر، در شعبان ۷۵۷ از او اجازه روایت دریافت کرد و در همان مدت کوتاهِ حیات شهید، در کنار فقیهان مشهوری چون فاضل مقداد، از محضر وی بهره برد. استادان و مشایخ دیگر او، محمد بن ابراهیم مطارآبادی، سید بهاءالدین نیلی و رضی الدین علی بودند. مجلسی، حلّی را از نظر علم و فقاهت ستوده و همه آثار او را درخور اعتماد دانسته است.

حلّی در زمره سلسله راویان صحیفه سجادیه نیز قرار دارد، چنان که براساس سَنَدی، جدّ شیخ بهایی، شمس الدین محمد جبعی (متوفی ۸۸۶)، این کتاب را از شیخ علی بن محمد بن علی از سید تاج الدین عبدالحمید بن جمال الدین احمد بن علی هاشمی از حسن بن سلیمان حلّی روایت کرده است. به گزارش خوانساری، حلّی در محرم ۸۰۲ اجازه روایت کتاب خصال صدوق را به شاگردش، عزّالدین حسین بن محمد بن حسن حمویانی/ جویانی، داده که این نسخه همراه با اجازه حلّی موجود است. در کتاب های رجال و تراجم غیر از حمویانی و تاج الدین عبدالحمید بن جمال الدین احمد بن علی هاشمی زینی، شاگرد و راوی دیگری برای حلّی ذکر نشده است.

تالیفات
مختصر بصائرالدرجات
از حلّی چند اثر باقی مانده که مشهورترین آنها منتخب یا مختصر بصائرالدرجات است. در میان منابع کهن روایی شیعه، دو کتاب با نام بصائر الدرجات موجود است: یکی تألیف مشهور محمدبن حسن بن فروخ صفار قمی (متوفی۲۹۰) و دیگری تألیف سعد بن عبدالله اشعری(درگذشت ۲۹۹ یا ۳۰۱ق) که گویا اصل آن در دست نیست، گرچه اساس کار حلّی بر آن بوده است. مشتاق مظفر براساس احتمال افندی اصفهانی، با دلایل و شواهد نشان داده که بصائرِ سعد مختصر بصائرِ صفار بوده است، اما برخی این رأی را رد کرده حکم به استقلال دو اثر مذکور داده اند. منشأ این اختلاف، عبارتی است که حلّی در ابتدای کتابش، اثبات الرجعة، آورده است. آنچه مسلّم است اینکه حلّی اختصار خود را بر اساس بصائرالدرجات سعد بن عبدالله اشعری انجام داده است.

مختصر حلّی شامل احادیثی درباره فضائل و مناقب اهل بیت علیهم السلام است. وی علاوه بر انتخاب احادیث سعد، اخبار دیگری را، از منابع گوناگون و با طرق دیگر، به آنها افزوده و برای جلوگیری از اشتباه با احادیث سعد، نام منابع را ذکر کرده است. از رساله الرجعة و الرد علی اهل البدعة حلّی نیز یاد شده که همان کتاب مختصر البصائر است.

المحتضر
اثر دیگر، کتاب المحتضر است در اثبات آن که محتضر(یا شخص در آستانه مرگ)در حال احتضار، پیامبر و امامان علیهم السلام را به چشم خود می بیند. وی در این کتاب، آرای شیخ مفید را رد کرده زیرا شیخ مفید احادیث مرتبط با این موضوع را به تأویل برده است. نویسنده در این اثر به ذکر مطالب متنوعی، چون مناقب اهل بیت و شیعیان آنها و طعن برخی از مخالفانشان، پرداخته است. از این کتاب به المحتضر و مایراه فی حال الاحتضار، و مناقب الائمه نیز یاد شده است. این رساله، به همراه الرجعة و مختصرالبصائر، از منابع مجلسی در تألیف بحار الانوار بوده است. المحتضر در ۱۳۳۰ش/۱۹۵۱ در نجف، به تحقیق محمدعلی اردوبادی غروی، به چاپ رسید.

آثار دیگر
حلّی رساله کوتاهی درباره برتری امامان بر انبیا و فرشتگان نوشته که در آن با آرای شیخ مفید در اوائل المقالات که قائل به خلاف این موضوع بوده، مناقشه کرده است. رسالة فی احادیث الذر اثر دیگری از حلّی است که با نام ملحق مختصرالبصائر در ۱۳۷۹ش/۱۴۲۱ در قم منتشر شده است.

برگرفته از www.fa.wikishia.net