افق های مشترک هنر انقلاب | بررسی کتاب «سبک شناسی انقلاب اسلامی» با نگاه تطبیقی به شعر و نقاشی دورۀ انقلاب نوشتۀ

واژه «هنر انقلاب» را می توان وجهی متمایز از هنر معاصر ایران دانست که زمینه و خاستگاه، سرگذشت، مؤلفه ها و آثار و هنرمندان خاص خود را داشته است. این ژانر تلاش کرده تا ویژگی های منحصر به فرد خود را در قامت هنر متعهد به اسلام و انقلاب و جامعه داشته باشد. حال این که چه قدر این مسئله در میان هنرمندان جامعه و حتی خود هنرمندان انقلابی مورد کنکاش و بررسی قرارگرفته، خود حکایتی دارد و شکایتی دیگر. از جمله آثاری که برای فهم این ژانر صورت گرفته، کتاب «سبک شناسی هنر انقلاب اسلامی» نوشتۀ جناب آقای "محمدرضا وحیدزاده" است. وحیدزاده تحصیلاتش پیرامون پژوهش هنر بوده و هم اکنون عضو گروه علمی ادبیات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی است. او دستی هم در شعر داشته و آثاری را در این خصوص منتشر کرده است.
کتاب «سبک شناسی هنر انقلاب اسلامی» در واقع رویکردی تطبیقی به شعر و نقاشی دورۀ مهم و تأثیرگذار معاصر، یعنی انقلاب اسلامی دارد و می کوشد تا سبک و ویژگی های خاصی برای این دو هنر در بافت انقلاب اسلامی را با روشی توصیفی بازشناسد. آنچه در فهم یک اتفاق اهمیت دارد، مؤلفه ها و ویژگی های خاصی است که منجر به پدید آمدن سبک و تلقی ویژه ای از آن رویداد شود. از این رو، شناخت سبک هنر انقلاب می تواند ما را به فهمی مؤثر و دقیق تر از رخدادهای هنری پس از انقلاب برساند.
آغازین فصل کتاب به کلیاتی در خصوص سبک شناسی و نقش آن در مطالعات هنر و ادبیات اختصاص دارد. وی سبک شناسی به معنای امروزی را پدیده ای نسبتاً جدید در دو قرن اخیر می داند و آن را احصا و شناسایی «ویژگی های مشترک بارز و تکرارشونده در یک اثر یا در آثار یک شخص یا گروه و یا دورۀ تاریخی دانست که متأثر از جهان فکری و فرهنگی آفریننده یا آفرینندگان آن به صورت تمایزات شکلی و ساختاری در نحوۀ بیان اثر ظاهرشده است». بنا بر تعریف نویسنده، اثر هنرمند را فارغ از جهان بینی وی ندانسته و معتقد است این جهان بینی سمت و سوی سبک هنرمند را نیز ترسیم می کند.
بخش دوم کتاب را در واقع می توان پیشینه شناسی مطالعات تطبیقی شعر و نقاشی دانست. مقایسه میان دو حوزۀ متفاوت از عرصه هنر شاید در ابتدا کمی گنگ به نظر آید، اما مؤلف بر این باور است که می توان پل های مشترکی را یافت که تلاش دارند میان عرصه خط و نقش و تجسم از یک سو و گفتار و سخن از سوی دیگر ارتباط معناداری را خلق کنند. برای اثبات این ادعا، نویسنده خود را ناگزیر به مراجعه روابط میان نقاشی و هنر در ادوار مختلف تاریخ و ذکر نمونه هایی از آن ها می یابد. به همین منظور ابتدا نقبی به هنر مسیحی و غربی می زند و سپس این مسئله را در فضای هنر ایرانی پی می گیرد. وی با استناد به سخنان هنرپژوهان مختلف سعی می کند نشان دهد تشابه ساختاری و محتوایی میان شعر و نقاشی وجود دارد که منشأ آن تمایل شگرف این هنرمندان به عالم سرمدی و مثالی است. در ادامه سعی شده تا این روند در بستری تاریخی با تأکید بر بازۀ زمانی قاجاریه تا انقلاب اسلامی مورد بررسی واقع شود.
بخش سوم کتاب مبانی و تاریخچه هنر انقلاب اسلامی نام دارد و سعی می کند این سبک را در زمینۀ و زمانه خود بررسی کند. نویسنده، هنر انقلاب را میانۀ هنر معاصر و هنر مقاومت، یا دفاع مقدس می داند. وی پس از ذکر تعاریف مختلف به هنر انقلاب این هنر را هنری می داند که در عصر انقلاب اسلامی و معطوف به دغدغه ها، رویدادها، مضامین، نگرش ها، باورها و در یک کلمه عناصر هویتی انقلاب اسلامی می داند. پرسش مهمی که وی باید به آن پاسخ گوید این است که آیا انقلاب اسلامی توانسته است بر حوزۀ هنر تأثیر چشمگیری داشته باشد؟ برای پاسخ به این سؤال نویسنده دو موضوع را توأمان دنبال می کند؛ یکی بررسی تاریخچه هنر و ادبیات انقلاب اسلامی در دو حوزۀ نقاشی و شعر انقلاب است، و دیگری غیریت و تمایز آن با هنر مدرن و سوسیالیستی علی رغم وجود برخی مشابهت میان هنر انقلاب با آن ها است.
پس از بیان مبانی مهم در تلقی هنر انقلاب، نویسنده تلاش دارد تا ویژگی های این هنر را در دو ساحت نقاشی و شعر کشف نموده و بیانی توصیف وار از آن ارائه دهد. از نظر وی هنر انقلاب، هنری متعهد به جامعه و ارزش های آن است که ویژگی هایی همچون نفی فرمالیسم و پراکنده گزینی، اسلوب گرایی، صراحت و قطعیت، بیان گرایی، واقع گرایی و نمادگرایی را می توان از مؤلفه های بارز آن دانست. وی این مؤلفه ها را شاخص های تکرارشونده در هنر و ادبیات انقلاب اسلامی می داند که اتفاقاً معنای نوینی را در این بافت پیدا نموده و با اصطلاحات مشابه نظیر اکسپرسیونیسم، رئالیسم، سمبولیسم و غیره تمایزهای ماهوی دارد.
به صورت کلی کتاب «سبک شناسی هنر انقلاب اسلامی» کتاب خواندنی با قلمی روان و آسان است. طبیعتاً مخاطب این کتاب افرادی آشنا به مباحث هنر و تاریخ آن هستند که نسبت به مفاهیم اساسی عرصه هنر آشنایند و فهمی نسبی از آن ها دارند. بااین حال بر این اثر خالی از نقد نیست و نقدهای چندی را از زوایای مختلف می توان به آن وارد دانست. از منظر موضوع، این کتاب را در واقع می توان درآمدی بر سبک شناسی هنر انقلاب دانست نه سبک شناسی. چه این که بررسی سبک شناسی انقلاب اسلامی نیازمند تلاش های بیشتر و عینی تر در خصوص تک تک مفاهیم هم معنا در یک اسلوب خاص است. این کتاب تلاش هایی در این خصوص دارد، اما این تلاش ها به سرانجام نمی رسند و تنها رگه ها و سرفصل هایی از سبک شناسی هنر انقلاب را نمایش می دهند. این مسئله نیاز به تدوین اثری جدی، دقیق و جزئی تر را بیش از پیش نمایان می سازد. نقد مهم دیگری که بر این کتاب وارد است تلقی گفتمانی به هنر انقلاب است. بدیهی است در یک سبک مؤلفه های محوری در تحلیل می توانند بیشتر به چشم آیند، اما این مسئله نمی بایست چشمان ما را بر جزئیات یک سبک ببندد. از این رو، دقت بر حواشی و سنخ آدم ها و موقعیت های مکانی و زمانی در پیدا شدن سبک و تمایز آن مهم است؛ نکته ای که کتاب را از حالت کلی گویی خارج کرده و مورد به مورد به نظریه نزدیک می کند. صرف نظر از برخی ناهمگونی هایی که در کتاب وجود دارد ـ همانند تاریخ گرایی که می بایست در انواع سبک شناسی به آن اشاره می شد ـ برخی توضیحات نیز حذف شده اند؛ برای نمونه، در باب نسبت و تفاوت هنر انقلاب با هنر سوسیالیستی انتظار این است که مسئله شعر و نقاشی پرداخته شود، اما فقط هنر نقاشی مورد بررسی قرارگرفته است، با اینکه شعر سوسیالیستی راویانی مهم دارد. مورد دیگر که به ذهن می رسد عدم شفافیت نظر نویسنده خصوصاً در فصل های اولیه است. در این فصل نویسنده برای ابراز مقصود خود، رفرنس های مستقیم و گاه از نظر مفهوم تکراری را در اثر خود مورد اشاره قرار می دهد که باعث می شود نظر وی نهایتاً در چند خط گم شود. این اثر را می توان یک درآمد بر هنر انقلاب اسلامی دانست که آغازی بر پژوهش های بیشتر است؛ پژوهش هایی که نه فقط نگاه درونی به هنر انقلاب دارند، بلکه سعی در نشان دادن عینی تر نقاط تمایز این سبک با سبک هنر غیرانقلابی دارند. شاید عدم تحلیل مضمون و محتواهای هنر انقلاب نیز خلأ دیگری باشد که نویسنده نیز بدان واقف بوده، اما به هر تقدیر در فهم سبک نیاز به آن همچنان احساس می شود. طرفه آن که این نقدها ارزش های مهم کتاب را زیر سوال نبرده و تنها نقدهایی به منظور فهم بهتر و برای یاری بیشتر نویسنده هستند.