ضدتبیین انقلاب اسلامی | مروری انتقادی بر کتاب «انقلاب تصورناپذیر در ایران»

مشخصات کتاب
کتاب «انقلاب تصورناپذیر در ایران» نوشتۀ "چارلز کورزمن" و ترجمۀ "محمد ملاعباسی" است. این کتاب در 448 صفحه توسط انتشارات «ترجمان» به زیور طبع آراسته شده است.

مقدمه
کتاب «انقلاب تصورناپذیر در ایران» با متن صمیمی و روان که ناشی از متن اصلی یا نحوه ترجمه مترجم است، به سرعت، خواننده را با خود همراه می کند. نویسندۀ کتاب از انقلابی متفاوت سخن می گوید؛ متفاوت با تمام آنچه تا قبل از آن انقلاب اسلامی تجربه کرده بوده است. او معتقد است این انقلاب از بسیاری جهات با انقلاب های دیگر متفاوت است، هم در میزان مشارکت مردم در انقلاب و هم نوع مقابله سیاسی و ادراکات توده ای. از منظر مؤلف، مردم در شرایط انقلاب دچار چنان تشویشی بودند که نه تنها نمی توانستد اقدامات دیگران را پیش بینی کنند، اقدامات خود را هم نمی توانستند پیش بینی کنند. نویسنده به سردرگمی همه ایرانیان در انقلاب اسلامی اعتقاد دارد. از آن جایی که نگارندۀ کتاب وجه اسلامی و سنت اسلامی را به درستی درک نمی کند، از ادراک بسیاری از امور ناتوان است؛ مثل اعتقاد به سنن الهی، سنت تغییر، سنت نصر و دیگر عواملی که انقلابیون را نه تنها برای انقلاب مصمم می کند، بلکه یاری و پیروزی آن ها را قطعی می داند.
نویسنده تلاش می کند با فکت های عینی، روایتی از انقلاب اسلامی عرضه و اثبات کند که تا حدود آبان ماه هیچ کس تصوری از آن نداشت و هیچ کس سناریوی مناسبی برای جایگزینی شاه نداشت، اما به یک باره در افواه مردم از سناریوی جدیدی سخن به میان می آید و مردم می توانند به امر جدیدی بیندیشند. نویسنده معتقد است که حتی کاخ سفید هم نمی توانست انقلاب را تصور کند و این امر را به نامه های رد و بدل شده میان رئیس جمهور و سفیر امریکا در ایران مستند می کند. به نظر می رسد عدم درک انقلاب توسط کاخ سفید و نگارنده، یکی باشد و آن عدم شناخت صحیح اسلام، مردم و تاریخ ایران است. نگارنده، این تصورناپذیری را حتی به بازرگان هم منتسب می کند و معتقد است بازرگان هم حتی در دیدارش با امام تلاش می کرد تنها از حکومت امتیاز بگیرد و اصلاً خواب انقلاب را هم نمی دید. اما بعد از دیدار با امام بود که امام به کمتر از سرنگونی رژیم راضی نبود و او نیز به دنبال انقلاب حرکت کرد و پیشنهاد نخست وزیری را هم نپذیرفت. در این تحلیل به دلیل عدم شناخت درست تفکر دینی، توانی برای تحلیل اندیشۀ انقلابیون اصیل و اعتماد به سنن الهی و رهبری امام وجود ندارد، به همین دلیل از این منظر، متن دچار ضعف است.
مؤلف این کتاب معتقد است علم وقتی از تحلیل باز می ماند سعی می کند جهان را دوباره معنا کند. کار علوم اجتماعی تحلیل و تأویل امور غیرمنتظره است، و هرچه امور غیرمنتظره تر باشند، تلاش بیشتری برای معنا کردن آن امور نیاز است. نویسنده معتقد است که انقلاب ایران به دلیل پیچیدگی زیادش با انواع تحلیل ها رو به رو می شود، اما هر تحلیلی صورت می گیرد ناگزیر است بخشی از فکت ها و شواهد را کنار بگذارد. نویسنده می گوید اگر از من انتظار دارید که شواهدی را که می بینم به نفع شواهد دیگری کنار بگذارم، من چنین کاری نمی کنم. به نظر می رسد نویسنده نمی تواند میان فکت های واقعیت نما و فکت ها و شواهد فیک و جعلی تمییز دهد، لذا بهترین راه را انتخاب می کند و همه را راضی نگه می دارد. البته یادآوری این نکته ضروری است که هر علمی به هر حال از میزانی تقلیل ناگریز است.
نویسنده می گوید من به دنبال تبیین انقلاب ایران نیستم، بلکه به دنبال «ضد تبیین» هستم. او ضد تبیین را کوششی برای فهم انقلاب با همه آشفتگی هایش می داند، مقایسه تجربه زیسته انقلابی و تبیین های عمده ای که مطالعات انقلاب ارائه داده اند. او پنج تبیین از انقلاب ارائه می دهد که قابل فروکاست به دیگری نیست: تبیین سیاسی، تبیین نهادی، تبیین فرهنگی، تبیین اقتصادی و تبیین نظامی. متأسفانه مؤلف نگاه دینی غالب بر انقلاب را نهایتاً به امر فرهنگی فرو می کاهد و تمام فهم دینی و اعتقادی مردم را به امور سنتی تقلیل می دهد.

آغاز اعتراضات: تبیین سیاسی
نویسنده تلاش می کند در این بخش به این فرضیه بپردازد که بهبود وضعیت سیاسی به معنای باز شدن فضای سیاسی و اعتراض، سبب انقلاب شد. او به "کارتر" رئیس جمهور امریکا و تمایل وی برای دفاع از حقوق بشر می پردازد و این که کارتر علی رغم حمایت ظاهری از محمدرضا پهلوی به دنبال تغییرات ساختاری در ایران بود. مؤلف به نظریه «اسکاچپول»، تئوری توطئه و دست های پشت پرده که در ایران مرسوم است، می پردازد. او به این نکته اشاره می کند که خود اسکاچپول نیز معتقد است برخلاف انقلاب های روسیه، چین و فرانسه، انقلاب ایران به دلیل ضعیف شدن دولت و فضای باز سیاسی به وجود نیامده است؛ زیرا قبل از انقلاب نه دولت ایران ضعیف شده بود و نه فشار خارجی برآن وارد شده بود. با این حال شواهدی چند وجود دارد که دولت با حرکت های اعتراضی با مدارای بیشتری برخورد کرده است. از آن جایی که نگارنده در تجربه ایرانیان شریک نیست، از این نکته غافل است که امریکا در حافظه تاریخی ایرانی، کشوری کودتاگر است که با کودتا دولت ملی را ناکام گذارد، به همین دلیل نسبت درستی میان درک ایرانی از امریکا برقرار نمی کند.

بسیج شبکه مساجد: تبیین نهادی
در این فصل نویسنده به نکته مهمی اشاره می کند و آن بحث «نهادهای مدنی مؤثر در انقلاب اسلامی» است. مساجد از معدود نهادهای مدنی قبل از انقلاب است که به صورت مردمی مدیریت می شود، به همین دلیل بهترین مکان برای بسیج و سازماندهی انقلابیون را فراهم می گرداند. نهادهای دینی در قبل از انقلاب، وابسته به دولت نبودند و منابع مالی خود را مستقیماً از طریق مردم تأمین می کردند؛ از این رو مانند دیگر نهادها به راحتی تحت تأثیر حکومت پهلوی قرار نمی گرفت و دولت نمی توانست بر مراکز تمرکز کند و رشته تعاملات آن ها را قطع کند. مؤلف این کتاب از نهادهای مهمی مثل نهاد دین و روحانیت، هیئات مذهبی و ... مجدداً غافل است و در تقلیل گرایی مفرط فرو می غلطد.

جاذبه شیعی: تبیین های فرهنگی
نگارنده در این فصل، تلاش خود را مصروف این می دارد تا نشان دهد که شیعه نیز جاذبه هایی برای به وجود آمدن انقلاب دارد. انقلابیون استعداد زیادی داشتند و توانستند بسیاری از مراسم ها و مناسک شیعی را تبدیل به رویدادهای سیاسی کنند و از رهگذر این رویدادها بر انقلاب تأثیرگذار باشند. یکی از این مراسم ها که در انقلاب به شیوۀ خاصی از اعتراض تبدیل شد، مراسم «چهلم» بود. در انقلاب ایران مراسم چهلم از آیینی سوگواری به امری سیاسی تبدیل شد. نویسنده از چرخه های چهلم یاد می کند که در آن هر چهل روز بدون این که نیاز به سازماندهی مردم برای اعتراض باشد، مردم خود به صورت خودجوش در شهرهای مختلف مراسمِ چهلمِ شهدای شهر دیگر را برگزار می کردند. البته او به این امر نیز اشاره می کند که تبدیل مناسک به امری سیاسی مختص مراسم چهلم نبود، بلکه مراسم های دیگر همچون «نیمه شعبان» نیز به رویدادی سیاسی مبدل شدند. تلقی مؤلف این است که اسلام در انقلاب سیاسی شد؛ به نظر می رسد او دارد راه را برعکس می رود، در حالی که اسلام از ابتدا سیاسی بود.

اعتصاب عمومی: تبیین های اقتصادی
یکی از روش های مبارزه، اعتصابات عمومی مردم بود که با فشار بر اقتصاد کشور سعی می کردند اعتراض خود را به رژیم نشان دهند. از مهم ترین اعتصابات عمومی، اعتصابات صنعت نفت بود که در آن تولید نفت از 5 میلیون بشکه به دو میلیون بشکه تقلیل پیدا کرد.
وضعیت اقتصادی در زمان پهلوی وضعیت چندان مطلوبی نداشت؛ در بخش کشاورزی، صنعت و... مشکلات فراوانی وجود داشت، به همین دلیل عده ای بر این باور بودند که این وضع نامطلوب سبب افزایش اعتراضات شده است. نگارنده معتقد است اگرچه وضعیت کشور از لحاظ اقتصادی وضعیت چندان مطلوبی نداشته است با این حال وضعیت کشور در مقایسه با کشورهای دیگر همچون ترکیه، پاکستان، اندونزی، بنگلادش بسیار وضعیت مساعدتری بوده است و در ایران در نامطلوب بودن وضعیت اقتصادی به این کشورها حتی نزدیک هم نیست. برخی معتقدند انقلاب ایران انقلاب معنوی بوده است.

شکست مشت: تبیین های نظامی
تا وقتی پهلوی می توانست اعتراضات را سرکوب کند، انقلابی وجود نداشت، اما زمانی این اعتراضات به حدی رسید که رژیم، توان سرکوب نداشت و این نشان از وضعیت جدیدی بود؛ وضعیت انقلابی.
کلام مؤلف در این کتاب را می توان چنین خلاصه کرد: ضد تبیین یعنی از هر تبیینی شروع کنید به ضد آن خواهید رسید. بنابراین، مردانِ یک کشور تا وقتی امر «تصورناپذیر» را نتوانند تصور کنند، انقلابی رخ نخواهد داد؛ از این رو تصور امر تصورناپذیر یعنی انقلاب.