حکمتی مضاف در قامت نظریه ای دینی | معرفی و نقد کوتاهی بر کتاب «حکمتِ حکومت»نوشتۀ

نام "سیدمحمدمهدی میرباقری" با نام فرهنگستان علوم اسلامی گره خورده است. وی علاوه بر مسئولیت در این موسسه سخنران خوبی هم است و البته از مدرسین دروس خارج فقه نیز به شمار می آید. این سابقه و ویژگی ها باعث شده تا کتاب های ایشان هم مورد اعتنا باشند و هم مورد نقد و نظر قرار گیرند. آخرین کتاب منتشرشدۀ ایشان «حکمت حکومت» است که به نوعی می توان پرداخت به برخی موضوعات منظومۀ فکری ایشان و در امتداد ولایت الهی و حکمت تاریخ دانست. از نظر این کتاب، «حکمت» همان نظام معارف دینی است که بر اساس فهم اجتهادی از قرآن و روایات به دست می آید؛ بنابراین «حکمت حکومت» به مثابه نوعی حکمت مضاف و به معنای تبیین و تشریح «نظریه حکومت» بر پایه نظام معارف است.
حکمت حکومت در واقع درس گفتارهایی در باب ضرورت حکومت دینی و بررسی ساز و کارهای اجرای آن است. بُعد دیگر این کتاب نقد نظرات مختلف در باب حکومت دینی و اثبات نظریۀ مدنظر برای حکومت دینی است. کتاب در دو جلد سامان یافته است. جلد اول می کوشد تا با بررسی دیدگاه های مختلف در باب حکومت دینی نقدهایی این دیدگاه ها را عیان سازد؛ به بیان دیگر، در جلد اول شما با این مسئله مواجه هستید که حکومت دینی مدنظر ایشان چه چیزی نیست. در جلد دوم به لوازم حکومت دینی، نسبت دین و حکومت و همچنین چگونگی اجرای حکومت دینی پرداخته می شود.
از نظر نویسنده دین در حکومت نقش دارد. برخی ورود دین به عرصه سیاست و حکومت را نفی می کنند. در این بین دو دیدگاه در تلقی از دین وجود دارد. عده ای دین را حداقلی می پندارند که به امور سعادت اُخروی نظر داشته و سعی دارند تا انسان را به امور باطنی و غیبیِ عالم مرتبط سازند. طبیعی است از منظر این دسته، موضوعات دنیایی با اُخروی تفاوت دارند. بخش هایی از زندگی این دنیا همانند حوزۀ معیشت او، ساختارهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی حوزه هایی هستند که ارتباطی با ابدیت و سعادت انسان ندارند و دین در این خصوص سخنی به میان نیاورده است. این موضوعات با عقل بشری قابل تحلیل و ارائه هستند و دین را در این خصوص زبانی نیست. در برابر دین حداقلی، دین حداکثری قرار دارد که مؤلف معتقد به این نظریه است. دین حداقلی معتقد است که دین در خصوص گزاره های مربوط به سعادت دنیوی و اُخروی هر دو نظر داشته و از این رو دین عهده دار تکامل، تاریخ، جامعه و فرد است.
جلد اول کتاب دو بخش دارد و مشتمل بر هفت گفتار است. بخش اول این کتاب به ضرورت حکومت دینی پرداخته و مباحثی در رد دین حداقلی و اثبات دین حداکثری ارائه می دهد. گفتارهای این بخش ناظر به عدم ضرورت حکومت دینی از منظر دین حداقل، ضرورت حکومت دینی از منظر دین حداکثر، چگونگی ارتباط و نسبت بین عقل و وحی در نظریۀ دین حداکثر و چگونگی نظریات مخالف ولایت فقیه بر نظریات دین حداکثر است. بخش دوم کتاب حول محور آفات حکومت های غیردینی است. وی حکومت های دموکراتیک را استبدادی دانسته و به چهار آفت مهم اسارت، نفی کرامت، پوچی و اضطراب انسان ها اشاره دارد. گفتار هفتم کتاب به ظرفیت حکومت دینی در رفع آفات حکومت های غیردینی اشاره دارد.
جلد دوم کتاب نیز حاوی سه بخش است که در قالب ده گفتار سامان یافته است. در بخش اول موضوعاتی همانند محدودۀ نیاز به دین، نسبت میان وحی و معرفت بشری، رسالت حکومت و پایگاه مشروعیت حکومت به عنوان مبانی حکومت دینی مطرح می شود. در بخش دوم نظریۀ حکومت دینی مورد اشاره قرار می گیرد؛ نسبت دین و دولت، نقد نظریۀ نظارت دینی و وکالت حکیم سه گفتاری هستند که این بخش را تشکیل می دهند. در واپسین بخش نیز ساختار حکومت دینی مورد اشاره قرار گرفته است. در این بخش ماهیت، ضوابط و حدود ولایت اجتماعی، جایگاه مردم و آزادی های اجتماعی در حکومت دینی مورد اشاره قرارگرفته است.
در یک ارزیابی کلی کتاب «حکمت حکومت» سعی دارد تا هم به منتقدین نظریۀ دخالت دین حداکثری پاسخ گوید و هم به چگونگی این حکومت نگاه داشته باشد. با این حال، این کتاب در بخش اول حاوی مسائل نوینی نیست و در گفتار دیگران می توان این نقدها را با تقریرهای دیگری یافت. همانند نقدهایی که به نظریۀ "مهدی حائری یزدی" و "دکتر سروش" وارد شده است.
آشوب متن نیز یکی دیگر از مشکلات کتاب است. یادمان نرود کتابی را می خوانیم که برگرفته از مباحثی است که "استاد میرباقری" در طول چند سال برای برخی طلاب ایراد نموده اند. از این نظر «حکمت حکومت» را در قالب یک کتاب تمام عیار علمی نمی توان دید؛ چه این که استانداردهای یک کتاب علمی را هم ندارد و جنبۀ جدلی آن پررنگ تر از موضوعاتی است که باید در قامت مباحث علمی مطرح شوند. آشوب تنظیم نیز از مشکلات دیگری است که خواننده در مواجهه با این کتاب آن را احساس می کند. به عنوان نمونه، در بسیاری از موارد، پرسش ها و نقدها با نظریۀ مختار مؤلف در هم آمیخته و مخاطب باید حوصلۀ زیادی برای این تفکیک خرج کند.
نقد دیگر بر این اثر وجود تکرار در آن است. هرچند در مقدمه به این نکته اشاره شده است که چون این اثر شامل گفتارهای استاد میرباقری است و تکرارهایی در آن روی داده که ناگزیر از آن بوده اند؛ اما به نظر این استدلال ناکافی است. به صورت کلی کتاب هایی از این دست که تلاش می کنند مبتنی بر سخنرانی و یا درس نامه باشند از ضعف تدوین و رعایت استانداردهای آن رنج می برند. فقدان اهمیت به تدوین در اثری این چنینی سبب می شود که خوانش کتاب آن چنان که باید و شاید مورد رضایت واقع نگردد که در نهایت به ذبح محتوا منجر خواهد شد.
شایان ذکر است کتاب «حکمتِ حکومت» توسط «نشر تمدن نوین اسلامی» و در دو جلد منتشرشده و در دسترس دوستداران عرصه اندیشه قرارگرفته است.