مکتب امید | خوانشی از کتاب «موعود و میعاد» امام موسی صدر

«موعود و میعاد» کتابی در قطع جیبی است. یک سخنرانی از "امام موسی صدر" است. سال ایراد آن مشخص نیست، اما به مناسبت ایام نیمه شعبان در مسجدی در یمونه اتفاق افتاده است. موضوع این کتاب موعود و ویژگی انتظار در پیوند آن با مسجد است. اگر از تعداد صفحات کم بگذریم ـ که من نمی دانم آن را به عنوان یک حُسن بدانم یا عیب ـ محتوا یکی از بهترین هایی است که می توان شرح آن را به خواننده واگذار کرد. از این نظر این سخنرانی پرمغز است و درون مایه های آن مفید به حال خواننده. از آن چیزهایی که خواننده پس از خواندن کتاب، به اصطلاح چیزی به دست می آورد. مواجهه با این کتاب می تواند به شکل های گوناگونی باشد، اما من بیشتر دوست دارم تفسیر خودم از این کتاب را بنویسم. ممکن است با این تفسیر موافق باشید یا نه، اما به هر حال این گزارش تجربه ای است که از خواندن کتاب «موعود و میعاد» دارم.

داستان با انتظار شروع می شود. انتظاری که قرار است کار عالم را سامان بخشد. تشکیل مدینه فاضله ای که قرار است همه توانایی ها و همه فرزندان بشر در آن شریک باشند. اما «انتظار» چیست؟ و چه اثری دارد؟ پیش از این که ببینیم امام موسی صدر چه کار کرده و چه ایده ای را مطرح می کند، من مایلم دو تعریف دیگر از انتظار را که اتفاقاً در همان دوره ای که سخنرانی انجام شده را بیان کنم. یکی از این قرائت ها انتظار به مثابه انفعال است. همانند کسی است که در خانه نشسته و منتظر است تا فرزندش یا محبوبش در را باز کرده و داخل خانه شود، یا حداقل خبری از او بیاید. من این را انتظار به مثابه انفعال می نامم؛ انفعالی که دست روی دست می گذارد تا زمان ظهور فرا رسد. در برابر این قرائت نظر افرادی همانند "دکتر شریعتی" است که «انتظار را مذهب اعتراض» می داند. درواقع ازنظر او انتظار با اعتراض عجین شده و منتظر انسانی معترض به وضع کنونی است. انتظار یک «نَه» بزرگ به جریان دنیاطلبی زر و زور و تزویر است. یک «نَه» بزرگ به ظالمان و مستبدان و مستکبران است. او روح انتظار را چارچوب فعالیت علیه ظلم برای برپایی عدالت و جلوگیری از استضعاف ملت های ستمدیده است. شریعتی انتظار را در قامت یک ابژه اجتماعی به تحلیل می نشیند و آن را حاوی تسلسل و وحدت تاریخی قلمداد می کند که پس از نبوت و امامت عینیت می یابد. شریعتی انتظار انفعالی را منحط می داند و تقصیر عقب ماندگی ها را بر گردن این سنخ از انتظار می اندازد، در حالی که به عقیده وی «منتظر» در واقع کسی است که می کوشد تا جامعه ای صالح را رقم زند.

امام موسی صدر در این سخنرانی تعریفی متفاوت را از انتظار بیان می دارد. او انتظار را نه رها کردن و واگذاشتن کار به دیگران می داند و نه آن را در قامت اعتراض معنا می کند. نگاه او تربیتی است و تعریفش از انتظار هم فردی است و هم جمعی. ازنظر ایشان «انتظار یعنی آمادگی، بسیج شدن، آموزش و آمادگی روحی و روانی و فکری و معنوی و جسمی و نیز آمادگی تکنولوژیک و نظامی». این تعریف از انتظار محرک است و پویا. اول چیزی را که خلق می کند امید است و منتظر کسی است که هیچگاه در برابر شرایط موجود تسلیم نمی شود. این مسئله از اعتقادات آدمی سرچشمه می گیرد. وی می پرسد:
«آیا واقعاً کسی که از آیندۀ خویش ناامید شده، به مرگ طبیعی مرده است؟ نه بلکه دچار مرگ حقیقی شده است نه مرگ طبیعی.»

ایشان به مناسبت افتتاح مسجد، به صورت گذرا پیوند میان مسجد و انتظار را برجسته می کند. اگر مسجد را نرم افزاری دینی بدانیم، انتظار ارتباط میان این دو و تأثیر و تأثر میانشان می تواند سبب رشد هر دو شود. چیزی که سبب شده تا وی فریاد آه و حسرت سر دهد که:
«مسجد! افسوس و صد افسوس برای مسجد! چه بود و چه شد! مسجد محل قهرمانان بود.»

ایشان این اهمیت را درک کرده و معتقد است برای ظهور باید مساجد را احیا کرد. او مسجد را محل فرو ریختن تمام منیّت ها و خودبرتربینی ها می داند. جایی که امام جماعتِ آن نباید مکانش بلندتر از دیگران باشد. نباید حس غرور او را فرا بگیرد. جایی همبستگی اجتماعی در آن پدید می آید و تعاطف میان انسان ها افزون تر می شود. این جاست که میان امام و مأموم نباید فاصله ای باشد. حتی به اندازۀ یک پرده نباید این دو از یک دیگر جدا باشند. طرفه آن که امام موسی صدر انتظار مسجد را مرکزی برای حرکت می داند. محلی برای زیستن، احساس آزادی کردن و مشق انتظار کشیدن.

کتاب موعود و میعاد ضمیمه ای هم دارد و آن روزشمار زندگی پربار این مجاهد نستوه است. گویی این یادگار قرار است به ما این سخن را القا کند که هیچگاه نباید از جست وجوی چنین مردی ناامید شد. این سخنرانی توسط "سیدعطاءالله مهاجری" به فارسی برگردانده شده و توسط موسسه فرهنگی تحقیقاتی «امام موسی صدر» در سال 1397 در قامت یک کتابچه منتشر گردیده است.