در انتظار پایان عصر حیرت | مروری انتقادی بر کتاب «عصر حیرت» نوشتۀ «محمود مطهری نیا»

«عصر حیرت» عصر سرگشتگی و سرگردانی مردمانی است که به ریسمان ولایت چنگ زده اند؛ مردمانی که اگرچه به ولایت الهیه دوازده امام معصوم علیهم السلام اعتراف کرده اند، اما ولیّ خود را در دسترس نمی بینند. این امر موجب حیرت و سرگردانی آنان در دنیایی گشته است که هر لحظه آن ها را به سویی روانه می کند. آن ها همچون تکه چوبی در دریای خروشان با هر موجی به این سو و آن سو کشیده می شوند. این کتاب پیرامون عصر حیرت و یا زمانه ای است که امام دوازدهم از نظرها غایب می گردد و شیعیان با وجود روایات متعدد دچار نوعی تشویش و سرگردانی می گردند.

این کتاب نوشتاری پژوهشی و از غنای علمی نسبتاً خوبی برخوردار است؛ البته با این که نویسنده کتاب تلاش کرده است تمام مطالب خود را مستندسازی کند، با این حال در معدود مواردی به مشهورات اعتماد کرده است. وجه قوّت این کتاب استناد کافی و قابل اعتنایی به روایات است. می توان گفت با خواندن این کتاب بسیاری از روایات پیرامون موضوع «مهدویت» دیده می شود. این کتاب اگرچه نوشته ای پژوهشی به شمار می رود، با این حال خواندنی و دارای لحنی ساده و روان است. با این که عنوان کتاب تازگی دارد، اما هر چه جست وجو کردم، حرف تازه ای در کتاب پیدا نکردم، جز تمرکز بر واژه «حیرت».

فصل اول این کتاب دربارۀ چرایی و چگونگی حیرت شیعیان در دوره غیبت امام زمان عج است. مؤلف در ابتدای فصل به این موضوع می پردازد که حیرت از واژگانی نیست که ابداع او باشد، بلکه حیرت در بسیاری از کتبِ نگاشته شدۀ پیرامون امام عصر عج ذکر شده است. «کشف الحیره» از مشهورترین عباراتی است که در عناوین این کتب استفاده شده است؛ مثل کتاب «الغیبه و کشف الحیره» از "ابی الحسن ارزنی" و یا «کشف الحیره فی ظهور» صاحب «الطلعه المنیره». مشهورترین این کتب، کتاب "شیخ صدوق" با نام کامل «کمال الدین و تمام النعمه فی اثبات الغیبه و کشف الحیره» است که به «کمال الدین و تمام النعمه» شهرت یافته است.

از منظر نگارندۀ این کتاب، حیرت و سرگشتگی در شناخت امام، تنها مختص زمان حضرت ولی عصر نیست، بلکه این امر در زمان دیگر ائمه نیز مسبوق به سابقه است؛ و اوج این سرگشتگی در زمان شهادت امام کاظم علیه السلام رخ داد و منجر به ظهور فرقه واقفیه شد. حیرت در زمان امام صادق علیه السلام و امام هادی علیه السلام نیز وجود داشته است. دربارۀ صاحب الزمان عج با توجه به روایات و گزارشات تاریخی، دو سرگردانی عمده وجود داشته و خواهد داشت؛ «حیرت آغاز» و «حیرت فرجام غیبت». حیرت نخست، ظهور فرقه های گوناگون شیعه را به دنبال داشت و حیرت دوم در آستانه ظهور و ایام پایانی غیبت ایجاد خواهد گشت. اولین پیشگویی ها دربارۀ حیرت، در روایات پیامبر اکرم صلوات الله علیه قابل مشاهده است. مؤلف برای حیرت مراتبی بر می شمرد؛ حیرت در شناخت امام زمان عج، حیرت در شناسایی مصداق امام زمان عج، حیرت در پاسخ به شبهات، حیرت در یافتن حکم واقعی مسائل شرعی و حیرت عاشقان امام عصر عج. چنان که دیده می شود، واژۀ حیرت تنها مفهومی برای دسته بندی جدیدی از مباحث است، وگرنه می توان به جای واژۀ حیرت از واژۀ اختلاف استفاده کرد و گفت میان شیعیان در زمینه های گوناگون اختلاف ایجاد شده است و این اختلاف، اقسام گوناگونی دارد؛ اختلاف در شناسایی مصداق امام، یا اختلاف در احکام شرع و... .

فصل دوم کتاب به زمینه چینی امامان علیهم السلام برای ورود به عصر حیرت می پردازد. در این فصل وضعیت اجتماعی و فکری و سیاسی دوره عباسیان بررسی می شود و نسبت ائمه معصومین و شیعیان با این دوران روشن می گردد؛ فرقه های فعال در این دوره، مشکلات شیعیان و اقدامات ائمه مورد بررسی و مداقه قرار می گیرد. نگارنده معتقد است امامین عسکریین ـ دو امام دهم و یازدهم ـ برای ورود به عصر حیرت، زمینه سازی و فضای خفقان آلود آن دوره را برای حضرت حجت عج آماده کردند. از فعالیت هایی که این دو امام بزرگوار انجام دادند، می توان به انتخاب و شناسایی همسری خاص برای امام حسن عسکری عج، تربیت جانشین موقت و ظاهری برای ایام حیرت، فراهم کردن امنیت کافی برای ولادت امام عصر عج، حفظ جان امام عج هم زمان با اطلاع رسانی درباره ولادت ایشان، کاستن از ارتباط با شیعه جهت عادت به ندیدن امام عج، سازماندهی و تقویت سازمان و نهاد وکالت برای آمادگی جهت غیبت و معرفی جانشین و وارث موقت اشاره کرد. در این فصل نیز حرف و نگاه نویی به موضوع دیده نمی شود.

فصل سوم به «سازمان وکالت» در عصر حیرت نخست می پردازد که زمینه را برای شیعیان جهت ورود به دوره غیبت آماده می سازد. سازمان وکالت در حقیقت سازمانی است که وظیفۀ تنظیم روابط میان امام و شیعیان را بر عهده دارد. این ایده به دلیل پراکندگی و وسعت قلمرو جهان اسلام، ضروری به نظر می رسید. مؤسس سازمان وکالت امام صادق علیه السلام معرفی شده است، اما برخی امام کاظم علیه السلام را مؤسس این سازمان می دانند؛ به این دلیل که تعداد وکلای امام صادق علیه السلام بسیار اندک بوده است. این سازمان تا پیش از غیبت امام عصر به کار خود ادامه داد. در زمان امامین عسکریین علیهما السلام این سازمان وظیفه مهم زمینه سازی برای غیبت را به عهده داشت، چراکه برخی از شیعیان یا هنوز از بحث غیبت اطلاعی نداشتند و یا اگر مطلع بودند، چندان جدی نمی گرفتند. اوج بروز فعالیت سازمان وکالت در عصر غیبت صغری بود که نواب اربعه در رأس سازمان و واسطه امام و مردم بودند. بعد از غیبت کبری، سازمان وکالت عملاً مثل قبل کارایی نداشت. پس از توقیع آخر امام عصر عج سازمان وکالت به نهاد مرجعیت تغییر ماهیت داد. چنان که نویسنده خود یادآوری می کند ایده سازمان وکالت از نوآوری های "دکتر محمدرضا جباری" است. ایشان نشان می دهد ائمه از زمان امام ششم و یا هفتم برای رفع و رجوع و سازماندهی شیعیان از سازوکار ویژه ای به نام «سازمان وکالت» بهره برده اند. مؤلف در این فصل بیشتر از ایده سازمان وکالت دکتر جباری استفاده کرده است.

در فصل چهارم نویسنده از «حیرت در حیرت» می گوید. حیرت در حیرت یعنی با این که خود شیعیان هنوز در وضعیت آمادگی مناسب برای غیبت معصوم علیه السلام نبودند، با این حال عده ای با تشویش و ادعاهای دورغین سبب تحیر مضاعف شیعیان گردیدند. نگارنده در ادامه به مدعیان معاصر نیز نظری افکنده و دلایل آن ها را مورد بررسی و مداقه قرار می دهد. البته اگر این بخش به صورت عینی تر به موضوع می پرداخت، بیشتر مورد استفاده واقع می شد؛ با این حال دسته بندی ایشان خود می تواند نشان از تتبع مناسب او باشد. در این باره ایشان سه دسته بندی انجام می دهد؛ آثاری که مدعیان در جامعه و افراد ایجاد می کنند، دلایلی که موجب می گردد مدعیان کم و بیش مورد توجه واقع شوند و شیوه های همراهی افراد با مدعیان.

فصل پنجم به ابعاد و آثار حیرت در عصر غیبت می پردازد. بخشی از این فصل به وارونگی در مفاهیم معروف و منکر و بخشی دیگر به تغییر در تعریف مصادیق معروف های ترک شده و منکرات رایج می پردازد. به نظر می رسد این جداسازی ها و دسته بندی ها بسیار هم پوشانی دارد و مرزهای وارونگی ها درست تعیین نشده است. اگر همه دسته بندی ها ذیل وارونگی در مفاهیم ـ که همان قلب حقایق است ـ آورده می شد، شاید دسته بندی منظم تری ارائه می گشت. در ادامه فصل به آسیب شناسی مردم آخرالزمان پرداخته می شود؛ به عبارت دیگر، به وضعیت ساکنان آخرالزمانی عصر حیرت می پردازد. نویسنده، این آسیب ها را به سه دسته تقسیم کرده است؛ آسیب های عمومی، آسیب های مختص جنسیت ـ آسیب های زنان و مردان جامعه ـ آسیب ها به تناسب اقشار و طبقات اجتماعی؛ فرمانروایان، قاضیان، کاسبان، سرمایه داران، دانشمندان. این نقسیم بندی ملهم از روایات آخرالزمانی است.

 فصل ششم به موضوعی می پردازد که همه را از عصر حیرت و تاریکی رهایی می بخشد؛ «ظهور». در این فصل از ظهور تا رجعت مورد توجه قرار می گیرد و دربارۀ موضوعاتی چون بازگشت مسیح، جنگ با یهود، نبرد با غرب، شورش دجال، نبرد با یأجوج و مأجوج، نبرد با ابلیس، وفات مسیح، وفات امام عصر عج، رجعت و مقدمات قیامت صحبت می شود. البته با این که موضوعات بیان شده بسیار مناسب هستند، اما خواننده محتوای در خوری از متن آن ها به دست نمی آورد.