تمنای جامعه مهدوی | مروری انتقادی بر کتاب «تمنا»

کتاب «تمنا» در 208 صفحه به نویسندگی "رضا مصطفوی" توسط انتشارات «عهد مانا» به زیور طبع آراسته گشته است. این کتاب در زمستان 97 سومین چاپ خود را با تیراژ 1000 نسخه تجربه کرده است.

«تمنا» در حقیقت مانیفست جامعه ای است که با تمنای وصال امام غایب از نظرش، تمنای جامعه مطلوب او را می کند. این کتاب با زیرعنوان «آینده شناسی جامعه منتظر جهانی» خود را به عنوان کتابی معرفی می کند که قرار است گفتمان «مهدویت» را به عنوان آینده مطلوب جامعه جهانی برگزیند. این کتاب در هفت گام تدوین شده است؛ دروازه ورود، دعوت به ماجرا، نقشه راه، سرگشتگی، ورود به تاریکی، اکسیر نجات، دوباره زندگی. هر گام بخشی از سلوک برای رسیدن به گفتمان مهدویت است.

«تمنا» کتابی روان و در عین حال ساده است و چنان که بیان شد، بیانه ای است برای صورت بندی گفتمان انتظار. کتاب تلاش نمی کند خواننده را با پرسش های عمیق درگیر و آن ها را به چالش بکشد. با این که گاهی پرسش های عمیقی از این کتاب سر بر می آورد، اما با پاسخ های نه چندان راضی کننده، از آن ها عبور می کند. شاید به همین دلیل است که این کتاب بیشتر برای عموم مردم و کسانی که دغدغه جامعه دینی و مهدوی را دارند مناسب نماید، اگرچه اندیشه ورزان این حوزه را اقناع نخواهد کرد.

پرسش های عمیقی مثل نسبت انسان کنونی با آخرالزمان و مهدویت، ماهیت تاریخ و تغییرات عالم و نسبت آن با مهدویت و پرسش هایی از این دست در این کتاب واگذارده شده و البته بایستی واگذارده می شد، با این حال انتظار می رفت کتاب نسبتی کافی با این پرسش ها برقرار کند. اغلب کتاب با مشهورات پیش رفته است. با این که ما را به نوعی نگاه نو به مهدویت وعده می دهد، اما کماکان مشهورات بر کتاب حکم فرماست. می توان گفت کتاب برای آشنای میانه با بحث مهدویت مناسب باشد، با این حال لحن روان و جذاب کتاب، آن را خواندنی و گیرا کرده است. نکته مورد توجه دیگری که نباید از آن غفلت ورزید و شاید بتوان نگاه نو این کتاب قلمداد کرد، توجه به مسائل سیاسی ـ اجتماعی از دریچۀ مهدویت است؛ به این معنا که کلیه مسائل سیاسی و اجتماعی این قابلیت را می یابند که در طرح مهدوی معنادار شوند.

در گام اول؛ دروازه ورود، نرم افزارهای مورد نیاز برای حیات دینی ارائه می گردد. تاریخ اگرچه تکینگی دارد، اما بر مبنای «سنن» عامی که خداوند در آن قرار داده است، رفتار قابل پیش بینی دارد. شناخت سنن الهی یعنی آشنایی با نرم افزارهای این جهان و رفتار بر طبق آن ها. نویسنده سننی را استخراج کرده است که پیوند بیشتری با باور مهدویت دارد؛ البته شاید می توانست با تتبع سنن بیشتری را استخراج کند. سنت هایی که در این کتاب مورد توجه قرار گرفته است عبارتند از: آزمایش و آموزش، عبور از غربال، هدفی در آینده. سنت آزمایش و آموزش همان سنت ابتلا است که از منظر نویسنده حامل این پیام مهم است: ثروت و فقر، سلامت و بیماری، لذت و رنج در دنیا اصالت ندارند و بیان گر کرامت یا اهانت الهی نیستند. همه این ها تنها آزمایشی است برای بالا رفتن یا فرو افتادن انسان در جایگاه زندگی ابدی. سنت غربال همان جدایی انسان های نیک از شروران است. سنت هدفی در آینده اشاره به هدفمندی و غایت انگاری برای جهان است. غایت خلقت، خلیفه الهی انسان بر زمین است. نکته مهم این است که مؤلف معتقد است این خلیفه الهی امری محقق نیست، بلکه هدفی است که در آینده محقق خواهد گشت و نتیجه سنن ابتلا و غربال است، که البته این ادعا جای چون و چرا زیادی خواهد داشت و احیاناً با احادیثی که زمین هیچگاه خالی از حجت نیست، تعارض کند و لااقل جای رفع ابهام دارد.

در جای جای این کتاب، نویسنده تلاش می کند مفاهیمی که در سنت غرب متولد شده است، بازتعریف و از آن خود کند، حال که تا چه حد موفق است، جای بحث دارد و لازم است به این نکته اشاره شود که برگرفتن یک مفهوم از یک سنتِ فکری دو حالت دارد؛ یا شما تنها لفظ آن مفهوم را برگرفته اید و محتوای آن را به کلی دگرگون می کنید و یا مبانی آن را بازخوانی و بازسازی می کنید. در حالت اولی جز پوسته ای از آن مفهوم چیزی باقی نگذاشته اید، اما در حالت دوم مفهوم را از آن خود کرده اید. به نظر می رسد که نگارندۀ کتاب چندان توجهی به این نکته نمی کند و واژه ها را از سنت غرب برگرفته و مفاهیم خود را بر آن ها بار می کند.
یکی از این مفاهیم «آینده پژوهی» است. نویسنده سعی می کند آینده پژوهی را به مهدویت پیوند زند. او آینده پژوهی را پیش بینی آینده های محتمل الوقوع می داند ـ با فرض درست بودن این تعبیر ـ و معتقد است ادیان الهی گزاره های آینده پژوهی را بااهمیت و برای تحلیل رویدادهای آینده در اختیار پیروان قرار داده است. در اسلام این گزاره ها ملاحم و فتن آخرالزمان در اختیار آینده پژوهان مسلمان قرارگرفته است!

در گام دوم؛ دعوت به ماجرا، مؤلف می کوشد خواننده را به روایت و خوانشی دینی از عالم دعوت کند. تلاش می شود نشان داده شود که خوانش شیعی از اسلام، بی عیب ترین روایت از دین است و در ادامه نقش امام و مردم در حاکمیت و جامعه دینی روشن گردد. با این تلقی جامعه شیعی از زمان امیرالمومنین تا تشکیل نهاد مرجعیت که آخرین نهاد اجتماعی در عصر غیبت است، مرور می گردد و تلاش می شود پیوند میان امام و مردم طوری تفسیر شود که نقش سازمان وکالت در عصر غیبت صغری و نهاد مرجعیت در عصر غیبت کبری روشن شود. نویسنده از نهاد امامت در شیعه به «دولت در سایه» تعبیر می کند که البته به نظر می رسد این لفظ به دلیل بار منفی و نقش تخریب گر آن، لفظ چندان مناسبی نباشد. قصد نگارنده از این تعبیر تلاش برای پیوند سیاست با امامت بوده است.

در گام سوم؛ نقشه راه، تلاش بر این است راه حق و باطل و نسبت حکومت حق و باطل از یک دیگر تمییز داده شود. برای این مهم، نویسنده سعی می کند قرائتی دیگر از مفاهیم متداول «سنت غربی» ارائه و به آن ها معنای جدیدی ببخشد ـ که البته در این جا هم مطالبی که درباره بازخوانی مفاهیم بیان شد، صادق است. این مفاهیم عبارتند از: جهانی شدن، حقوق بشر، آزادی، دموکراسی.

گام چهارم؛ سرگشتی، به مهم ترین خطاها، القائات و اعتقادات عوامانه و غلط پیرامون مهدی موعود می پردازد. نویسنده سعی می کند با کلام جاذب خود و به کمک آیات و روایات، مسائل و تلقیات خطا درباره گفتمان مهدویت را بیان و جواب متقنی برای آن ها ارائه کند. یکی از نکات درخور توجه پیشنهادی است که مؤلف برای وضعیت نابسامان فرهنگی ارائه می دهد. «راهبرد گلخانه ای» یعنی هم افزایی شبکه ای و اجتماع اصناف مختلف مردم با فرهنگ مهدوی در یک بخش از شهر، مثل کاری که بنی اسرائیل در مقابل کفار مصری انجام دادند. این کار سبب حفظ رابطه چهره به چهره افراد و عدم غرق شدن در دریای متلاطم فرهنگ نامطلوب می گردد. به نظر می رسد توضیحات مؤلف چندان روشن نیست و جا داشت بیشتر به راهبرد گلخانه ای پرداخته شود. با این که چند بار این متن خوانده شد، با این وجود تصویری روشن از آنچه نویسنده در ذهن دارد، برای خواننده روشن نمی شود. خواننده در نهایت می پرسد: «خب، حالا من باید چه کار کنم؟»

گام پنجم؛ ورود به تاریکی، به وضعیت انسان ها در عصر غیبت، نشانه های ظهور و کارکرد آن ها در این دوران می پردازد.

گام ششم؛ اکسیر نجات، وضعیتی را ترسیم می کند که انسان ها به ستوه آمده اند، چونان تشنگانی که از عطش به دنبال آب هستند، مهدی موعود را تمنا می کنند.
گام پایانی؛ دوباره زندگی، به این سؤال پاسخ می دهد که با ظهور چه اتفاقی می افتد؟ عدل و قیام عدالت مهم ترین امری است که بعد از ظهور محقق خواهد شد. در ادامه به یکی از سؤال های مهم و اساسی پاسخ داده می شود: نسبت «جامعه مهدوی» و «مدرنیته» چیست؟ پاسخ نگارنده با استفاده از آیات قرآن این نسبت را نسبت محیط، سلطه و مهیمن بودن دین بر همه روش ها و منش ها می داند. با این تلقی نسبت امام با دنیای مدرن اصلاح گرایی معرفی شده است. جامعه مهدوی جامعه ای است که در آن حق غلبه دارد و باطل در ضعف و قلت و خفت است. با این توضیح شاید برای خواننده افق گشایی شود، ولی این سؤال ـ که به نظر یکی از مهم ترین سؤالات کنونی ما خواهد بود ـ چندان پاسخ قانع کننده ای نخواهد بود و وضعیت جامعه مهدوی را با مدرنیته به روشنی ترسیم نمی کند.