روش بندگی | نقدی بر کتاب «انسان و گستره بندگی»

از حضرات معصومین(ع) احادیث مختلف و متعددی به ما رسیده است. ائمه عموماً این روایات را بسته به جلسه ای، کلاسِ درسی و یا پرسش و اتفاقی بیان کرده اند و شاگردان و شیعیان و به طور کلی برخی از شنوندگانِ این احادیث، آن ها را به همان صورت مکتوب و یا برای کسی بازگو کرده اند و آن شخص ثبتشان کرده است و این طور نبوده که از اول به صورت یک متنِ منسجم و مکتوب مانند یک کتاب نوشته شده باشند. بعدتر علما در زمان های مختلف بسته به حیطه ای که در آن به پژوهش مشغول بوده اند، این سخنان گران قدر را جمع آوری و در کتاب های خود مانند "شیخ کلینی" در کتاب شریف «اصول کافی» و یا "سید رضی" در «نهج البلاغه» دسته بندی و منظم کرده اند.
اما در این بین دو اثر از امام سجاد(ع) به دست ما رسیده است که توسط خود امام بیان، نوشته و تدوین شده اند که این مسئله اعتبار و جایگاه خاص و مهمی به آن ها می دهد. این دو اثر عبارتند از: «صحیفه سجادیه» و «رساله الحقوق». «صحیفه سجادیه» شامل دعاهایی با معارفی بسیار غنی در زمینه های گوناگونی است. اما، «رساله الحقوق» اثر متفاوتی است که حضرت در آن به بیان حدود پنجاه حق واجب که بر عهده انسان است، پرداخته اند.
نعمات و ابزاری که توسط خداوند متعال به ما داده شده اند، صرفاً وسایلی برای زندگی بهتر ما نیستند، بلکه هدف اصلی استفاده از آنان برای بندگی و عبودیتِ بهتر خداست و همچنین همه ما در قبال این نعمات و ابزار داده شده، مسئولیت هایی داریم. هر کدام از آن ها حقوقی دارند که ادا کردنشان بر ما واجب است. همچنین علاوه بر نعمات، کارها و افرادی که با آن ها سر و کار داریم نیز، دارای حق و حقوقی هستند که بی توجهی به آنان می تواند ما را دچار خسارت کند.
متأسفانه اکثر ما اصلاً نسبت به این حقوق آگاهی نداریم، حال چه برسد به ادای آن ها! اما امام سجاد(ع) در این اثر گران قدر، ریزترین مسائل وجودی و ارتباطی انسان و حق آنان را بیان می کنند. این حقوق را می توان در سه دسته کلی تقسیم بندی کرد: در رأس همه «حق الله» است که شامل وظایف و رابطه انسان نسبت به خدا می باشد؛ در دسته دوم «حق نفس» قرار می گیرد که وظایف و رابطه انسان با خود و حق اعضا و جوارح مانند حقوق زبان، چشم و... شامل آن می شود و دسته سوم «حقوق دیگران» است که وظایف و رابطه انسان با انسان دیگر در موقعیت ها و جایگاه های گوناگونی که در آن قرار دارند، مانند حقوق حاکم، معلم، افراد خانواده و... جزو آن محسوب می شود.
امام سجاد(ع) این حق و حقوق را صرفاً به عنوان یک سری مسائل خوب اخلاقی بیان نکرده اند، بلکه رعایت این مسائل را عملی واجب دانسته اند. حضرت در انتهای بیانشان می فرمایند: رعایت این حقوق بر تو واجب است و لازم است که به ادذی آن ها بپردازی و در این کار از خداوند یاری بجویی. این در حالی است که برخی از این حقوقِ بیان شده در این کتاب، بسیار ریز و دقیق هستند و رعایت کردنشان در حالت عادی اصلاً به ذهن بسیاری از ما خطور نمی کند.
رعایت این حقوق راهکار بسیار خوبی در راستای رشد ارزش های اخلاقی و تربیتی می باشد و به نوعی این کتاب یک دستورالعمل تربیتی در راستای هرچه بهتر بندگی کردن انسان است. اما تک تک جملاتی که امام سجاد در رابطه با حقوق مختلف بیان کرده اند، دارای بطون مختلفی هستند که با شناخت هرچه بیشتر و بهتر عمق این واژگان، شناختمان از حقوق و در مرحله بعد عمل به آن ها، خیلی بهتر انجام می گیرد. و در این راستا کتاب «انسان و گستره حقوق بندگی» اثر استاد "محمدباقر تحریری" تا حد خوبی در این زمینه ایفای نقش کرده است و با مطالعه این کتاب به خوبی می توان درک کرد که اگر همه ما این حقوق را بشناسیم و بعد خودمان را ملزم به رعایتشان کنیم، چقدر زندگی و دنیا گلستان می شود و انواع و اقسام اختلافات، دعواها و ناهنجاری ها اصلاً حتی به وجود نمی آیند.
این کتاب و امثالهم، می توانند مهم ترین نقش در راستای تربیت یک جامعه را ایفا کنند.