چند روایت معتبر | نقدی بر کتاب «درباره سازمان ها و احزاب سیاسی دوران انقلاب»

«ایشان [امام خمینی ره] خیلی روشن و شفاف فرمودند: به این ها نمی توان اطمینان کرد. ولی من مصوبه شورای انقلاب را خدمت ایشان دادم و عرض کردم مطابق این قانون عمل کنم یا نظریۀ به ظاهر غیرموافق شما را مراعات کنم؟ ایشان مصوبه شورای انقلاب ـ که یک صفحه بود و شرایطی چون سن، عدم سابقۀ کیفری و... - را به عنوان شرط گرفتن امتیاز ذکر کرده بود، به دقت خواندند. بعد پرونده ها و مصوبه شورا را که جلویشان بود با دست به سوی من کشیدند و فرمودند: پس شما این موضوع را ازمن نپرسید، به تکلیف خودتان عمل کنید... در این جا فرصت را غنیمت شمردم و گفتم آقا این نشریۀ مجاهد متعلق به سازمان مجاهدین است، مؤسسان آن را بنده از قدیم می شناسم. محمد حنیف نژاد و بقیه هم اغلب جوان های مؤمن ومخلصی بودند... این ها نهج البلاغه و قرآن را بیشتر از من طلبه حفظ هستند و مورد استفاده و استناد قرار می دهند... فرمودند: همین جا نگه دارید. اشکال من همین جاست: آیا این ها از ما طلبه ها بیشتر به فکر اسلامند یا نقشه ای در پشت این حفظ نهج البلاغه و قرآن مثل خوارج در جریان است... و بعد با صراحت فرمودند: من یقین دارم روزی این ها در مقابل نظام اسلامی خواهند ایستاد و اکنون که من حرفی نمی زنم برای این ظاهرسازی ای است که این ها دارند...»

بحث و بررسی دربارۀ ماهیت و نقش احزاب سیاسی دوران انقلاب، سال هاست که در داخل و خارج از ایران به یکی از موضوعات جدی و پردامنه تبدیل شده است. اما بخش زیادی از این تألیفات، محصول مطالعات کتابخانه ای بوده است و نه تجربیات نزدیک و مشاهدات شخصی؛ در حالی که تجربه نشان داده است که بسیاری از زوایای فکری و عملی این سازمان ها، تنها از طریق تجربه های نزدیک و بی واسطه ممکن و قابل تحصیل است. کتاب «دربارۀ سازمان ها و احزاب سیاسی دوران انقلاب» که در دهمین جلد از مجموعه کتاب های حدیث روزگار قرار گرفته، خاطرات مستند "استاد سیدهادی خسروشاهی" را پیرامون برخی از احزاب و گروه های سیاسی فعال در دورۀ انقلاب بیان می کند. کتاب در چهار فصل، خاطرات مربوط به سازمان مجاهدین خلق، حزب توده، گروه فرقان و حزب بنی صدر را مرور کرده است. چنان که در مقدمۀ کتاب اشاره شده است، 45 سازمان و گروه اسلامی و حدود 70 حزب و سازمان غیراسلامی در ماه های ابتدایی انقلاب، به تبلیغ افکار و عقاید خود از طریق چاپ کتاب و نشریات مشغول بودند؛ کتاب هایی که با قیمتی بسیار ارزان و حتی رایگان در مجامع عمومی و به ویژه در مقابل دانشگاه ها عرضه می شد و نشریاتی که تعداد آن ها به بیش از 80 عنوان می رسید و همۀ آن ها بدون مجوز قانونی منتشر می شد. این جا بود که شورای انقلاب بر اساس مصوبه ای اعلام کرد که همۀ نشریات برای انتشار، موظف به دریافت مجوز قانونی هستند. از آن جا که مرحوم خسروشاهی در این زمان، نمایندگی حضرت امام(ره) در وزارت ارشاد ملی را بر عهده داشت، در جریان بررسی شرایط و صدور مجوز برای فعالیت های مطبوعاتی این گروه ها و سازمان ها با حوادث و رویدادهای جذاب و قابل توجه فراوانی روبهرو بوده است؛ برای نمونه می توان به انتقال اطلاعات و اخبار محرمانه پیرامون حمله عراق به ایران، کودتای نوژه و هویت کشمیری که توسط کیانوری صورت می گرفته، اشاره کرد. علاوه بر این که در ضمیمۀ هر بخش اسناد مهم و جالبی پیوست شده است. برای مثال، برای اولین بار لیستی از اسامی دستگیرشدگان که به دستور محمد حنیف نژاد و به خط احمد رضایی نوشته شده و برای حمایت مراجع به دست مرحوم خسروشاهی رسیده است، در این کتاب منتشر شده است؛ لیستی که در آن نام شخصیت های مشهور سازمان مجاهدین چون تقی شهرام، بهمن بازرگان و لطف الله میثمی به چشم می خورد.

در بخش فرقۀ فرقان، مرحوم خسروشاهی با اشاره به اولین دیدار خود با علی اکبر گودرزی، که برای یادگیری تفسیر قرآن به ایشان مراجعه کرده بوده است، با توصیف ویژگی های اخلاقی و رفتاریِ رهبرِ این گروهک، از رازهای چرایی و چگونگی انحراف او پرده بر می دارد. عدم آشنایی با مقدمات علوم دینی، دگم اندیشی، انزوا و گوشه گیری از جملۀ این ویژگی هاست. در زمینه ناآشنایی با علوم دینی این خاطره قابل توجه است: «گودرزی در ترجمه ظاهر آیات هم دچار اشکال بود... ایشان "لکنود" در آیۀ شریفۀ "ان الانسان لربه لکنود" را به معنای "کند رو" ترجمه کرده بود و معتقد بود آیه 6 سوره عادیات بیانگر این معنی است که قطعا آدمی برای پروردگار خویش کند است. وقتی در دادگاه از او پرسیدند این کلمه عربی را چگونه این طور معنا کرده است، گفت: الان یادم نیست در کدام کتاب لغت دیده ام!»

در بخش چهارم و پایانی کتاب، حزب بنی صدر بهانه ای برای یادآوری سال های دور شده است. مرحوم خسروشاهی سابقۀ آشنایی خود با بنی صدر را به سال 1338 مربوط می داند؛ سالی که به دعوت انجمن های اسلامی دانشجویان به اروپا سفر کرده است. «در آن سفر با ایشان آشنا شدم. بچه ها می گفتند ایدئولوگ و نظریه پرداز نیرومندی است... من در دیدارم فهمیدم که اهل قلم و بیان است، ولی آن عمقی را که دوستان می گفتند، ندیدم. البته در آن دیدار برخورد ایشان بر خلاف دیگر بچه ها سرد و بی روح بود! فکر کردم که با من این طور است، ولی بعدها معلوم شد که با همه این چنین است.» برخوردی که چرایی آن، سال ها بعد در یک مصاحبۀ مطبوعاتی مشخص می شود «اقلاً در من این هنر بوده که چنین آینه ای از خودم به دست بدهم... اگر قرار شد که من خودم را بگویم که کیستم، خودم را این طور به شما معرفی می کنم: من بزرگ ترین اندیشۀ زمان معاصرم.»

با وجود مزیت هایی که به آن اشاره شد، اما به نظر می رسد این جلد از سلسلۀ حدیث روزگار، مانند مجلدات دیگر، دارای تکرارهای فراوان است تا جایی که حتی به سختی می توان میان دو و حتی سه مصاحبه تمایز قائل شد. برای نمونه، چهار مصاحبه ای که در پیوست بخش حزب توده آمده ـ ص117 تا 165 ـ از نظر محتوا کاملاً مشترک بوده و تنها از حیث جمله بندی و شکل بیان، تفاوت هایی میان آن ها دیده می شود؛ نقص بزرگی که بیش از هر چیز نتیجه عدم تدوین و ویرایش مناسب خاطرات است. عدم توجه به این مهم باعث شده تا با متن ناآراسته و داری حشو و زوائد و اغلاط ویرایشی روبهرو باشیم که خواندن کتاب را با دشواری همراه کرده است. همچنین جا داشت متولیان تنظیم و نشر آثار استاد خسروشاهی جای خالی برخی از ابهامات موجود در مصاحبه ها و یا ارجاعاتی که ایشان داده اند را با گفت وگوهای مجزا پر می کردند و یا اگر این کار صورت گرفته است، در چاپ های بعدی کتاب ارائه شود.