سوژه انقلابی عروسکی | نقدی بر کتاب «عروسک خانه»

«عروسک خانه» اثر هنریک ایبسن، ترجمه بهزاد قادری، انتشارات بیدگل

"هنریک ایبسن" از نمایش نامه نویس های مدرن مشهور قرن بیستم است و به عنوان یکی از چهره های ادبی نروژ به حساب می آید. معروف ترین اثر ایبسن نمایش نامه «خانه عروسک» است که در تمام جهان به روی صحنه رفته است و اقتباس هایی از آن نیز در سینما انجام شده است. در کشور خودمان نیز منتقدان سینمایی فیلم «سارا» ساختۀ "بیضایی" را برگرفته از این نمایش نامه مهم می دانند.

نمایش نامه «عروسک خانه» شامل سه پرده است. "نورا" شخصیت اول داستان، خود و خانه و خانواده اش را برای شب کریسمس آماده می کند، چراکه دوست قدیمی اش به نام خانم "لیندا" قرار است به او سر بزند. لیندا خبر ارتقای همسر نورا را شنیده و آمده که شوهر دوستش در بانک به او سمتی بدهد. نورا برای لیندا سال های سختی را که پشت سر گذاشته، تعریف می کند و از ماجرایی پرده بر می دارد. او برای گرفتن وامی از یک نفر، امضای پدرش را جعل کرده است و این کار را فقط به خاطر درمان شوهرش انجام داده است. مردی که نورا از او وام گرفته، "کروگستاد" نام دارد. او فرد بدنامی در کارهای اداری است. کروگستاد نیز در شب کریسمس پیدایش می شود تا نورا را تحت فشار قرار دهد. کروگستاد از کارمندان سابق بانک بوده که به دلیل پاره ای از مسائل، رئیس جدید بانک (همسر نورا) می خواهد او را اخراج کند. حالا او از نورا می خواهد که شوهرش را قانع کند که جلوی این کار را بگیرد، وگرنه همه چیز را به شوهرش می گوید و به دلیل جعل امضا، نه تنها آبروی نورا و خانواده اش را برده، بلکه او را راهی زندان می کند. در نهایت، کروگستاد نامه ای برای شوهر نورا می نویسد و ماجرا را تعریف می کند. همسر نورا از دست او بسیار ناراحت می شود و نورا را تهدید می کند که فرزندانش را از وی می گیرد و دیگر حق تربیت بچه ها را ندارد. اما کروگستاد که عاشق خانم لیندا شده تصمیم می گیرد که سند وام را پس بدهد. شوهر نورا بلافاصله تغییر موضع داده و نورا را می بخشد، اما نورا دلش شکسته و تصمیم می گیرد که همسر و فرزندان و خانه اش را ترک کند.

اما چرا نام این نمایش نامه «عروسک خانه» است؟ همسر نورا وی را "قناری من" یا "سنجاب" صدا می کند. در کنش هایی هم که از نورا در داستان دیده می شود، می توان به اطلاق این صفت پی برد. نورا مانند سنجابی که در حال خوردن چیزی است و به یک باره سرش را به سویی می گیرد و خشکش می زند، رفتار می کند. او مانند یک قناری خانگی است که تحت فرمان شوهرش است و به جز مجلس رقص و شب عید و کارهای تزئینی، به چیز دیگری نمی اندیشد. در هنگامه بحثی زناشویی که با شوهرش دارد، او مدعی می شود که در تمام زندگی اش عروسک دست پدرش و همسرش بوده است. آنان با او به مثابه یک عروسک رفتار کرده اند؛ عروسکی که نیاز به تربیت دارد و باید مراقبش بود و انگار که تمام زندگی اش یک بازی (عروسک بازی) بیش نبوده است.

منتقدان ادبی و تئاتری ساختار صوری این نمایش نامه را بسیار تحلیل کرده اند، اما آن چه بیش از هر چیز در نزد ایبسن و فلسفه ورزان اهمیت داشته، خوانش پدیدارشناسانه از این داستان است. عروسک خانه دومین اثر در چرخه پدیدارشناسی ذهن و سیر جدل تاریخی برای رسیدن به آگاهی های متفاوت است. شخصیت در این مرحله از عالم حیوانی (عروسکی در این داستان) به عوالم عقلانی می رسد. نورا به ساختگی و تصنعی بودنِ جهانِ اخلاقیِ پیرامونش پی می برد و با قصد ترک خانه، می خواهد که شهروند شود. البته در این قصه فقط این نورا نیست که پرسوناژ عروسکی دارد. همسر او، "هلمر" نیز عروسکی است که با فرهنگ مردانه ساخته شده است. روح آنتیگونه، در نورای ایبسن حلول کرده است؛ با فرض این نکته که ایبسن از فعالان حقوق زنان محسوب می شد. در این داستان، این نورا است که پیش از مابقی شخصیت ها، به خودآگاهی رسیده است؛ البته صعود به این مرحله تنها با یک انقلاب ممکن است. نورا به تنهایی انقلابی در خانه عروسکی اش انجام نداده، بلکه خود تبدیل به یک سوژه انقلابی شده است. همان سوژه داستانی ـ فلسفی که یادآور منازعه کرئون و آنتیگونه است. ذکر این نکته ضروری است که تحلیل کامل تر پروژه اندیشه ایبسن، متضمن تفسیر سایر آثار اوست که آگاهانه در ادامه این اثر نوشته است.