بدون عقل هرگز! | نقدی بر کتاب «تحجرگرایی»

در طول تاریخ، یکی از بزرگ ترین مجادلات و مباحث بین علما و فقها و دانشمندان، بر سر کارآمدی عقل و فلسفه و یا به طور کلی تقابل عقل و نقل بوده است. در بیشتر مواقع طرفینِ بحث از حد انصاف و اعتدال خارج شده و با نگاه هایی صفر و صدی و مطلق گرایانه، سعی در اثبات حرف خود به هر شکل ممکن داشته اند. برخی، فلسفه را در همۀ موارد کافی می دانند و آن را در عرض دین و نبوت و... قرار می دهند و از سویی دیگر، گروهی هیچ جایگاهی برای عقل و فلسفه قائل نیستند و فقط به نقل ها اکتفا می کنند و افرادی افراط گرایانه فلاسفه را تکفیر می کنند و حتی آنان را نجس می دانند!

در کتاب «تحجرگرایی» که مربوط به جلسات سخنرانی "آیت الله محی الدین حائری شیرازی" در دانشگاه علوم اسلامی رضوی است، ایشان به خوبی و با رعایت عدل و انصاف به این بحث پرداخته اند، و به طور جدی به افرادی که عقل و فلسفه را نادیده می گیرند، تاخته اند. همچنین نسبت به افرادی که جایگاه فلسفه را بالاتر از حد خودش می برند، نیز نقد جدی وارد کرده اند.

زبان عقل، زبانی بین المللی است و با آن می توان با همه، اعم از گروه های مختلف مسلمین، مسیحی، یهودیان، افرادی از کفار و مشرکین و... وارد صحبت و بحث شد؛ همان طور که پیامبر نیز با استدلال های عقلی به تبلیغ دین اسلام پرداخت. فلسفه قرار است رابط بین انسان و دین باشد. افرادی که به نقل اکتفا می کنند هم حتی اگر خودشان متوجه نباشند، اما با همین عقلِ خود به این نقل رسیده اند.

اما در این بین، مسائل مختلفی مانند چرایی احکام هم هستند که ما دلیل برخی از آنان را نمی دانیم، اما پس از رسیدنِ عقلی به اصل دین، آن احکام را انجام می دهیم و در چرایی آن، حداقل تاکنون فلسفه به نتیجه ای نرسیده است. نباید فلسفه را در عرض دین و انبیا و امامان قرار داد.

همچنین گروهی از افراد هستند که در صورت نفهمیدن مسئله ای، آن را به طور کامل و مطلق رد می کنند! این افراد هم مانند کسانی که عقل را به طور کامل نفی می کنند، دچار تحجر هستند. در حالی که دلایل مختلفی، از جمله تجربه ها، نقل ها و استدلال های مختلفی برای اثبات آن مسئله وجود دارد، اما چون ظرفیت عقل آنان پذیرای این مسئله نیست، حاضر به پذیرشش نیستند و متحجرانه آن را نفی می کنند.

در بخش تحجرگرایی کتاب، مطالب خوب و ارزشمندی در ارزش والای عقل و فلسفه بیان شده است. اما متاسفانه ایراداتی نیز وجود دارد که می تواند از اثرگذاری آن کم کند.

مخاطبان آیت الله حائری شیرازی در جلسات سخنرانی وی که در این کتاب ذکر شده، طلاب بوده اند. ایشان پیش از پرداختن به مبحث تحجرگرایی و بیان نقش مهم عقل و فلسفه، بحثی را با موضوع ماهیت علوم دینی و پیوند آن با اخلاق بیان می کنند که مطالبِ آن بیشتر حول محور پیوند علوم دینی با قلب و همچنین مفاهیمی مانند صدق، نیکی و احسان است. به نظر می آید ناشر صرفاً خواسته تا کل مطالب آن سلسله جلسات را در یک کتاب بیاورد و چندان به پیوستگی مطالب آن دقت نکرده است. به خصوص با توجه به عنوان کتاب یعنی تحجرگرایی، بخش ابتدایی کتاب بهتر بود یا در یک اثر جداگانه به چاپ می رسید و یا به جای بخش ابتدایی و آغازین، به عنوان ضمیمه در این کتاب قرار می گرفت.

همچنین در بین مطالب کتاب، از اصطلاحات گوناگونی استفاده شده که ممکن است تعاریف و مفاهیم اصلی آنان برای مخاطب عام چندان روشن نباشد که با آوردن این تعاریف و توضیحات در پاورقی، می توان این مشکل را که در برخی قسمت ها تبدیل به مشکل بزرگی می شود، رفع کرد.

اما نکته منفی مهم دیگری در این اثر و آثار مشابه وجود دارد و آن، پیاده سازی صرف سخنرانی ها و چاپشان به عنوان کتاب، بدون کوچک ترین تدوینی در مطالب است. این مشکل اساسی را در کتب زیادی از افراد متفکر و سرشناس شاهد هستیم. بدیهی است که بین بیان یک مطلب در سخنرانی با بیان همان موضوع در یک کتاب، تفاوت های زیادی است. در سخنرانی، شخص سخنران بنا به فضای جلسه و موارد مختلف، به خصوص صحبت در لحظه و عموماً بدون خواندن از روی یک نوشتۀ کامل، ممکن است مطلبی را فراموش کند و یا بخشی از صحبت را به فراخور جلسه چندبار تکرار کند، در حالی که در یک اثر نوشته شده، همان شخص امکان ویرایش چندباره مطالب و حذف و اضافه برخی قسمت ها را دارد؛ کاری که حال، وظیفۀ ناشر است و او باید این تدوین را انجام دهد. به عنوان نمونه در کتاب تحجرگرایی که موضوع این یادداشت است، ما شاهد تکرار بیش از حد برخی جملات و یا حتی مثال ها در چند صفحه پشت سر هم هستیم که مشخص است به خاطر جنس سخنرانی و بیان، این اتفاق افتاده و این رخداد برای مخاطب خسته کننده و اذیت کننده می باشد.

ناشران مختلفی که به امر چاپ و انتشار کتاب از روی سخنرانی های علما و دانشمندان مشغول هستند، به طور خاص باید بر مسئله تدوین سخنرانی اهتمام جدی بورزند و با رعایت اصول ادبیاتی و نوشتاری، در عین حفظ مطالب بیان شده توسط سخنران، فرم مناسب برای یک اثر چاپی را هم به آن بدهند تا این مفاهیم بیان شدۀ ارزشمند، بیش از پیش قابل استفاده باشند.

متأسفانه کتاب «تحجرگرایی» در این موضوع از ضعف جدی برخوردار است. به دلیل بیان مفاهیم و مطالب فلسفی و گاه سنگین که برای درک آن ها نیاز به تأمل و تفکر است، باید بهترین فرم برای این اثر استفاده می شد، اما با افسوس باید گفت که صرفاً پیاده سازی مطالب، به مسئلۀ درک مطالب مهم و ارزشمند، ضرر و ضربه وارد کرده و کار را برای مخاطب سخت تر کرده است.