درس سحر در رَهِ معشوق | جستاری درباره کتاب «درس سحر»
برای آدمی مثل من اشعار حافظ یعنی شوری بیپایان. همانند یک یار دیرین با او زندگی کردهام. سخن گفتهام. از او کمک خواستهام. انگار برخی اشعارش دیگر عضوی از روح من شدهاند. شعر حافظ اعجاب دارد. گاهی چنان مسحورت میکند که انگار بعد از چند صد سال، زلالی از حکمت را پیدا کردهای. در مورد حافظ و شعر او سخنها بسیار است و زبان من نیز قاصر. شعر حافظ آنچنان قدرت و ایستایی دارد و صلابتش او را چنان در قلۀ ادبیات فارسی و بلکه جهانی نگه داشته که تمام تفسیرها و نقدها را نیز به چالش کشیده است. آنچنان که خود گفته فهم شعر او در داشتن منشی بزرگ و لطفی در گوهر است.
کسی گیرد خطا بر نظم حافظ که هیچش لطف در گوهر نباشد
تفسیر شعر حافظ نیز کاری بس دشوار است. این شعر چنان حکیمانه گفته شده که گاهی در وصف تنها یک بیت از آن چندین مقاله نوشته شده است. این تعدد نگاه به یک غزل یا بیت ممکن است دلایل مختلفی همانند اختلاف در قرائتها، وجود ابهامها در خود شعر و اختلاف پرسپکتیوی خواننده سبب این تعداد شرح شده باشد که خود این داستان قصهای دراز و موضعی پردامنه است.
به هر تقدیر آنچه سبب نوشتن این یادداشت شده، شعر حافظ و جایگاه آن در ادبیات فارسی نیست، هرچند که میتواند یک بهانه باشد. موضوع این یادداشت نگاهی اجمالی به کتابی در شرح برخی بیتهای حافظ است. موضوع این یادداشت نگاهی به کتاب «درس سحر» اثر مرحوم استاد "حائری شیرازی" است. این کتاب ماحصل جلسههایی در سحرها بوده که آقای "محمدرضا رنجبر" زحمت گردآوری و تحشیه را به دوش کشیدهاند.
تفسیر شعر حافظ و ابیات آن، گونههای مختلفی دارد. گاهی کلیدواژهای گرفته شده و همان محور بحث قرار گرفته است. گاهی ترجمانی روانتر از شعر صورت پذیرفته و گاهی مفسر فضا و جوّ حاکم بر زندگی حافظ را مدنظر قرار داده و شعر را بر اساس آن تفسیر کرده است. مشی برخی دیگر نیز البته تفسیر حافظ به حافظ بوده است. در این میان گونهای رایج در تفسیر ابیات حافظ نیز وجود دارد که همانا شعر حافظ با رویکردی خاص خواه فلسفی، اخلاقی و یا عرفانی و... تأویل شدهاند. کتاب «درس سحر» در فرم اخیر وجود دارد، هرچند که در بخشهایی از کتاب میتوان برای گونه اول نیز شواهدی را یافت.
در این راستا کتاب در فرم «درس سحر» از سنخ کتابهای آدابی ـ به همان معنای سنتی خود ـ نضج یافته است و نقطه تمرکزش بر زیست معنوی است. کتاب قالبی اندرزی دارد، اما اندرزش مستقیم نیست. زبانش مشفقانه است و همین مسئله خواننده را به پندگیری وا میدارد. در جایجای کتاب برخی حرکات و سخنان مفسر را میتوان مرور کرد. یک نمونهاش را میتوان در از این نظر شما با کتابی در مورد دل و برآمده از دل مواجه خواهید بود. نثر کتاب بسیار روان و خواندنی است. لحنش خاص، بیپیرایه و پرمغز و البته حاصل سالیانی تجربه است و زیستی عالمانه و زبانی خیرخواهانه دارد، به گونهای که خواننده گاهی احساس میکند اصل بر تربیت است و بهانهاش شعر حافظ. از این نظر کتاب گلچینی از ابیات حافظ است و تفسیر بر تمامی اشعارش. انتخاب اشعار به صورت اتفاقی صورت گرفته و همین مسئله نشان قوت علم و احاطه پدیدآورندۀ آن است. با این اوصاف قرار نیست در این کتاب مباحث عمیق فلسفی و عرفانی با آن کلمات قلمبه سلمبهاش را مرور کنید. تا جایی که گاهی ذوق پدیدآورنده خشکی و صعوبت زبانهای علمی را به تسلیم وا میدارد. از این نظر کتاب بسیار خوشخوان است و حرفهایش خودمانی. تمثیلاتش هم که بسیار ویژه است. ورود و خروجهایش نیز لذتی دیگر است.
از این نظر، جمع همه این عناصر مرا وا میدارد تا شما را به خواندن چنین کتابی تشویق کنم و محتوایش را بستایم. اما این مسئله دلیل نمیشود تا از برخی کاستیها چشم بپوشم. گمان میکنم اشعار حافظ دارای نظمی درونی و باطنی است و یک بیت در منظومه معنایی بقیه غزلها و اشعار است که حقیقت خود را مییابد. از این نظر پرداخت و تفسیر تکبیتها فارغ از فضای خودِ غزل و اشعار دیگر به نوعی تفسیر به رأی است. اما صرف نظر از این اشکال میتوان گفت یکی از مهمترین کاستیها، صفحهآرایی بسیار ابتدایی و ضعیف این کتاب است. میشد با صفحهآرایی زیباتر و رنگدهی به متن لذت خواندن چنین کتابی را بیش از پیش ساخت. کیفیت چاپ نیز تقریباً نیز در همین حد است. مشکل دیگر را نیز میتوان در تدوین این کتاب دید. ضعف تدوین و چشم پوشی از مؤلفههای تدوینی مقولهای رایج در کتابهای امروز ما است. چیزی که نه نویسندگان ما التفاتی به آن دارند و نه ناشر دلش میخواهد هزینه اضافهتری را پرداخت کند. از نگاه من میشد بیت یا شعر مورد نظر را ابتدا در فرمی شکیل و زیبا آورد تا خواننده تفسیر را در قاب همان بیت تصور کند. میشد تیترها را به درستی انتخاب نمود. بازنمایی مثالها را بیشتر کرد. برای متن سناریویی خوب در نظر گرفت و ترتیب و توالی متن را محترم دانست. این چنین کاستیهایی سبب برخی افت و خیزها، تکرارها و ناهماهنگیهایی در متن شده که به نظر شایسته محتوای مطبوع و دلپسند آن نیست.
با تمام این اوصاف نمیتوان از حاشیههای خوب کتاب نیز سخنی نگفت و سپاسی به جا نیاورد؛ از این رو اگر دنبال کتابی خوب و لطیف که یک سر در تربیت داشته و سری در شعر و ادبیات، بیتردید این کتاب میتواند حال خوبی را به شما ارزانی دهد. کتاب «درس سحر» توسط نشر «معارف اسلامی» در 152 صفحه به خواننده محترم عرضه شده است.