از عاشورای حسین تا عاشورای ما | نگاهی به کتاب «حقیقت عاشورا»

بدون شک و تردید واقعۀ عاشورا و اتفاقاتی که در آن روز افتاد، یکی از مهم ترین و تاثیرگذارترین وقایعی است که در تاریخ اسلام به وقوع پیوسته است. طی سال ها و قرن ها، هیچ چیز نتوانسته است اندکی از حرارت آتشِ عشق حسین بن علی و سوختن بر مصائبش را در دل های شیعیان کم رنگ کند.

فرهنگ حسین بن علی، مکتب و اعتقاد او و ظلمی که بر او و خانواده اش در آن نیم روز گذشت، با اَشکال و انواع مختلف سینه به سینه، دهان به دهان و کتاب به کتاب منتقل شده است.

در میان موضوعات مرتبط با این واقعه، بزرگ ترین حجم از شعر و آئین و کتاب و تاریخ و روضه و مصیبت را نحوه شهادت و جنگ آوری دلیران کربلا و سپس بیان مصائب و مظلومیت های خاندان سیدالشهدا دارد.

اما موضوعی که کمتر در طول تاریخ و تا کنون به آن توجه و پرداخته شده است، رویکردی علمی و بدون تعصب به این ماجرا به عنوان یک واقعۀ تاریخی است. 

محمد اسفندیاری در کتاب هایش نشان می دهد که دغدغه اش زدودن تحریفات از جامه عاشوراست و علاقمند است تا نهضت امام حسین(ع) به صورت علمی و اجتهادی بررسی شود. او به درستی می گوید درباره امام حسین(ع) حقّ عشق ادا شده است، اما حقِ عقل نه! در عزای او بس گریستند، اما نهضتش را چنان که باید ننگریستند. 

آنچه از مشخصه های بارز آثار این پژوهشگر است، تلاش او برای انجام وظیفه ای علمی به دور از هرگونه تعصب و احساسات است.

نخستین اثر او در این حوزه، کتاب «از عاشورای حسین تا عاشورای شیعه» است که با بیانی ساده و بسیار روان، آسیب ها و انحرافاتِ پیرامون قیام اباعبدلله را بررسی می کند و صریح و بدون واهمه مخاطبان را به بازشناسی عاشورا به عنوان بزرگ ترین حماسه انسانیِ تاریخ دعوت می کند. موضوعاتی نظیر هدف سازی از گریه، پدیده روضه خوانی، بدعت قمه زنی و هدف کشی از قیام امام حسین، از بحش های این کتاب است که در عین اختصار با روشی علمی نگاشته شده است.

اثر دوم اسفندیاری با عنوان عاشوراشناسی «پژوهشی درباره هدف امام حسین» است. او به دنبال پاسخ این مسئله است که امام با چه هدف و نیتی به کربلا رفت؟ ایشان به دنبال دست یافتن به چه مقصودی بود؟ و آیا اساساً موفق شد به هدف یا اهداف مفروضش دست پیدا کند یا خیر؟

نگاهی هرچند گذرا به کتب تاریخی برای ما روشن می کند که سهم پاسخ به این سوال، از گذشته کم و مختصر بوده است و تا به امروز نیز عده کمی از نویسندگان و تاریخ نویسان، به نوشتن و گفتن درباره این موضوع اقبال نشان داده اند.

محمد اسفندیاری در کتاب خود که از معدود اثرات قابل توجه در این موضوع است، در ابتدا برای خوانندگانش شرح می دهد که به دنبال چیست. او تصریح می کند که اموری مانند احقاق حق، ابطال باطل، امر به معروف، نهی از منکر، برپایی عدالت، احیای سنت و اماته بدعت، از اهداف درجه اول امام بوده است و درباره آن ها هیچ اختلاف نظر تاریخی و کلامی و فقهی وجود ندارد. اما آنچه از نظر نویسنده این کتاب، قابل بحث و بررسی و نیازمند دقت و توجه است ، اهداف درجه دوم امام و یا برنامه های او می باشد. 

کتاب به دنبال پاسخ به سؤالاتی از این دست است که هدف امام در هجرت از مدینه و مکه و از آن جا به کوفه چه بود و آیا امام به دنبال رسیدن به حکومت بود و یا استقبال از شهادت هدف اصلی ایشان بود؟

از آن جایی که ذهن و احساس و قلب ما عادت کرده است که به مسئله عاشورا نگاهی شورانگیز داشته باشد، شاید در ابتدا سخت به نظر برسد که این مسئله را فارغ از جنبه های احساسی و عاطفی و تنها به مثابه یک رویداد تاریخی مورد مطالعه قرار دهیم. اما اسفندیاری، در کتابش ما را دعوت می کند تا برای ساعاتی اسب عقل را زین کنیم و با کمک تاریخ و تحلیلِ مستندات تاریخی و کلامی، معماهایی که بارها از خودمان پرسیده ایم را رمزگشایی کنیم.

نویسنده در همان صفحات نخستین تصریح می کند موضوعی که او روی آن دست گذاشته است، موضوعی کلامی است و موضوعی تاریخی نیست. و به دلیل ماهیت موضوع، نویسنده آرا و افکار صاحب نظرانِ مختلف را بررسی می کند و به نقد و تجزیه و تحلیل آن ها می پردازد.

کتاب از سه بخش کلی تشکیل شده است: هدف شناسی امام حسین؛ کوفه انتخاب درست امام حسین؛ دیدگاه گذشتگان. در هر یک از این بخش های کلی، موضوعات مورد مناقشه ابتدا تبیین و سپس تحلیل و داوری می شوند. در انتها، این خواننده است که با تفکر و تعمق، دیدگاه مورد پسندش را برمی گزیند. شاید به همین دلیل باشد که نویسنده به خوانندگان توصیه می کند تا کتاب را برای فهم بیشتر، بیش از یک بار مطالعه کنند تا تسلط بهتری از موضوع، روش بحث و مسائل مطرح شده پیدا کنند. علی رغم این که کتاب بیش از سیصد صفحه است، اما موضوع و نحوه بررسی به قدر کافی جذاب است که ما را با خود تا انتها همراه کند. 

به نظر می رسد بخش آخر کتاب، با عنوان «دیدگاه گذشتگان»، از دو بخش ابتدایی کتاب، جذاب تر و خوش خوان تر باشد، و اینکه پاسخ سؤالات اساسی این کتاب را از زبان علمای بزرگ شیعه بشنویم، جالب توجه است. در این بخش دیدگاه شیخ مفید، سیدمرتضی، شیخ طوسی، شیخ طبرسی و ابن شهرآشوب مطرح می شود و کار را برای نتیجه گیری از مباحث کتاب، آسان تر می سازد.

علی رغم ماهیت خشک و فاقد احساس و معنویتِ مباحث کلامی، نویسنده در صفحه تقدیم کتاب، روضه اش را برای ما می خواند و کتابش را به غبار قافله حسین، قافله توحید و عدالت و قافله آزادی و عزّت تقدیم می کند؛ اما پس از روضۀ یک خطی اش دست به کار می شود تا به سؤالات بنیادین و اساسیِ ما پاسخ دهد و با دقت و بررسی موضوع را موشکافی کند.

محمد اسفندیاری یک سال و نیم زمان برای تدوین و تألیف این کتاب صرف کرده است و به نظر می رسد حرف های او در این کتاب، بتواند به بخشی از سؤالات ما و به خصوص جوانان پاسخ دهد. 

جدیدترین اثر اسفندیاری درباره قیام امام حسین، کتاب «حقیقت عاشورا» است که به گفته نویسنده، آخرین کتابی است که در این موضوع می نویسد و پرونده این موضوع برای وی بسته شده است. 

نگاهی به فهرست کتاب نشان می دهد که در این اثر تلاش شده است به تمام مسائل مهم و اساسی پیرامون این مسئله پرداخته شود و با نگاهی آسیب شناسانه، واقعه عاشورا را کند و کاو کند. از نظر نویسنده، عاشورا دچار تحریفات افزایشی و کاهشی شده است و چیزهایی [مجعولات] را به عاشورا افزوده اند که واقعیت نداشته است و چیزهایی [مهجورات]. را از عاشورا کاسته اند که واقعیت داشته است.

از آن جایی که این کتاب، جامع ترین اثر نویسنده در این زمینه است، علاوه بر شمولیت، بخش هایی ازمطالب کتاب های قبلی نویسنده را نیز در خود جای داده است و اگر چه مطالعه هر سه اثر، مفید و مکمل یک دیگر است، اما خواندن همین کتاب به تنهایی نیز پاسخ ذهن کنجکاو و جویای حقیقت را خواهد داد.

در کتاب تلاش شده است تا ابعاد مختلف نهضت حسینی بررسی شود؛ از حماسه آن حضرت تا کوشش برای جلوگیری از جنگ و از ستم ستیز بودن امام حسین(ع) تا عقلانی بودنش و پرهیزش از افراط گرایی و... .

کتاب حقیقت عاشورا به دو بخش کلی تقسیم می شود. در بخش اول نویسنده می کوشد از رهگذر تاریخ و با وفاداری به علم، به سوالات مرتبط با قیام، چرایی، ابعاد و انگیزه ها و درس های عاشورا پاسخ دهد. پاسخ نویسنده برای هر موضوع چند صفحه از کتاب را در بر می گیرد و از آن جایی که پاسخ ها مستند به تاریخ و مزیّن به دلایل منطقی است، خواننده را قانع می کند.

آخرین موضوعی که در بخش اول بررسی می شود این است که از عاشورا چه می توان آموخت؟ و نویسنده ما را دعوت می کند تا از دریچه تاریخ شناسی و انسان شناسی به جواب این پرسش بیندیشیم. به نظر می رسد این چهل صفحه از کتاب، قابلیت مطرح شدن در منابر عزاداری را داشته باشد و از بُعد آموزش و تنبه، بسیار باارزش و قابل توجه است. 

در بخش دوم کتاب، به موضوع تحریفات عاشورا پرداخته شده است. در ابتدا به این پرسش پرداخته شده است که اساساً چرا عاشورا تحریف را می پذیرد؟ در ادامه نیز تحریفات و آسیب های عاشورا مورد واکاوی قرار گرفته است.

کتاب های محمد اسفندیاری، خدمتی باارزش و عالمانه به تاریخ، دین و انسانیت است؛ به خصوص در زمانه ای که دین داری و عزاداری های سطحی، حقیقت قیام حسین بن علی را پنهان کرده است، آثاری این چنینی غنیمتی است برای آموختن از مکتب عاشورا که حسین صفحه ای از تاریخ است که باید برایش گریست و پیش از گریه، به حقیقتش نگریست.