تاریخ تحلیلی عزاداری شیعیان ایران | ریویو از سه جلد کتاب تراژدی جهان اسلام اثر محسن حسام مظاهری

مجموعۀ «تراژدی جهان اسلام» نوشتۀ محسن حسام مظاهری می باشد که توسط نشر «آرما» به چاپ رسیده است. این مجموعه دومین عنوان کتاب از سری کتاب های مطالعات فرهنگِ شیعی و شامل سه جلد است. «تراژدی جهان اسلام» به عزاداری شیعیان ایران به روایت سفرنامه نویسان، مستشرقان و ایران شناسان می پردازد. این کتاب شامل دو رویکردِ ترکیبی تحلیلی و تاریخی می شود و از صفویه تا جمهوری اسلامی را در بر می گیرد. نگارندۀ کتابِ حاضر با مراجعه به متون اصلی و روایت های دست اول، عزاداری شیعیانِ ایرانی را به واسطۀ دیگری غیرایرانی و غیرمسلمان تحلیل می کند. در مجموع، 182 روایت در این کتاب موجود است و نگارنده در کنار هر گزارش تاریخی، نویسنده و مشاهده کننده را نیز به تفصیل به خواننده ایرانی معرفی کرده است؛ ضمن این که به همراه هر گزارش، تحلیل مضمونی، ژانری و گفتمانی نیز ارائه می شود.

کتاب سه جلدیِ «تراژدی جهان اسلام»، علاوه بر نگاه تاریخی، به صورت صوری شامل دو بخش اصلی است. در بخش اول این مجموعه، گزارش های مکتوب، اسناد تصویری، معرفی نگارنده و عکاس یا تصویرگر و تحلیل آن آمده است. بخش دومِ کتاب به تحلیل ها و بررسی های چهل مستشرق و ایران شناس در باب عزاداری های ایرانی اختصاص دارد.

جلد اول و دوم این مجموعه، شامل بخش یک و بخش دوم در جلد سوم گنجانده شده است. بخش اول به گزارش ها و توصیفات اختصاص دارد. به طور کلی، 290 گزارش و سند دربارۀ کیفیت عزاداری موجود است که 76 درصد آن به عزاداریِ محرم اختصاص دارد. از حیث پراکندگی جغرافیایی، بیشترین درصد گزارش ها و اسناد مربوط به شهر تهران و اصفهان است. نود درصد نویسندگان این روایت ها مرد هستند و از نظر ملیّت، بیش ترین آمار متعلق به انگلیسی هاست. غالب نویسندگان از شخصیت های سیاسی و رجال دولتی اند و به طور غالب، هدف از سفر یا تحلیل آنان، مقاصد سیاسی بوده است.

فصل اول این بخش، مربوط به پیدایش و تکوین دورۀ صفویه از سال 1502 تا 1722 میلادی می شود. در این دوره، تقویم مناسکیِ شیعه تثبیت شد و عزاداری ها به صورت علنی و میدانی انجام می گرفت. آداب و رسومی که در دوره های بعد منسوخ شدند، در عصر صفوی ها پیدایش یافت و غالب آئین های عزاداری، ابداع، رسمیت و گسترش پیدا کرد؛ قمه زنی، سنگ زنی، زنجیرزنی، نقّالی و پرده خوانی و دسته گردانی از این قسم هستند. اَشکال ابتداییِ شبیه خوانی در این دورۀ تاریخی بود که ظهور پیدا کرد و گسترش فرهنگ مادی و استفاده از اشیای نمادین در عزاداری در این دوره رُخ داد. حمایت و دخالت دولت در برگزاری عزاداری ها از مسائل دینی و سیاسی مردمِ عزادارِ صفوی است و معضل نزاعِ عزاداران و ایجاد دسته های مختلف در دورۀ صفویه مشهود شد. ورود موسیقی به عزاداری نیز از ویژگی های قابل توجه این دورۀ تاریخی محسوب می شود. برخی از مهم ترین گزارش گران و توصیف کنندگان این دوره عبارتند از: میکله ممبره، پیترو دلاواله، ژان شاردن و کورنلیس دو بروین.

فصل دوم، از زوال صفویه آغاز می شود و تا برآمدن قاجار ادامه دارد. فاصلۀ بین سال های 1723 تا 1788 برای عزاداری شیعیان ایران به «حیات منقطع» نام گذاری شده است. پیدایش تعزیه در ایران مربوط به همین دورۀ تاریخی است و اختصاص تکایا به محل برگزاری عزاداری و تعزیه در این عصر صورت گرفت. محدودیت های حکومتی برای عزاداری به دلیل روی کار آمدن نادرشاه افشار و تفاوت سیاستِ مذهبی او، از مسائل سیاسی و دینی این دوره است. برخی از مهم ترین گزارش گران و توصیف کنندگان این دوره عبارتند از: توماس سالمون، کارستن نیبور و ویلیام فرانکلین.

فصل سوم از آغاز قاجار تا میانه مشروطه را شامل می شود. فاصله سال های 1789 تا 1907 میلادی برای عزاداری تشیّع ایرانی به «توسعه و تراکم» نام گذاری شده است. تعذیه در این دوره رواج پیدا کرد و تکایان در عصر قاجار رشد یافت. از ویژگی های عزاداری در دوره قاجار این است که مهمانان خارجی در مراسم عزاداری و تعذیه به صورت رسمی حضور می یافتند. تقویم مناسکیِ شیعه در این دوره توسعه پیدا کرد و فرهنگ مادیِ تشیّع در همین دوره گسترش یافت. رسوم جدید عزاداری ظهور کرد و قمه زنی رواج یافت. برخی از مهم ترین گزارش گران و توصیف کنندگان این دوره عبارتند از: هنری پاتینجر، جان ملکم، جان کمبل، کارلا سرنا، ارنست اورسل، هنری موزر، ناپیر ملکم و هوگو گروته.

در جلد دوم مجموعۀ «تراژدی جهان اسلام»، فصل چهارم این مجموعه آغاز می شود. این فصل از میانه مشروطه تا نیمۀ اول سلطنت رضاشاه را در بر می گیرد. فاصلۀ بین سال های 1908 تا 1929 در این دوره بررسی شده و عزارداری شیعیان ایرانی به «افول تدریجی» موسوم گشته است. در دوره رضاخانی عزاداری کم رونق و مدیریت دولتی در عزاداری ها داخل شد. از عزاداری بهره برداری سیاسی شد و مضامین سیاسی به آن وارد گشت. برخی از مهم ترین گزارش گران و توصیف کنندگان این دوره عبارتند از: بازیل نیکیتین، امیل زاوی، ژاک هردوان، موریس پرنو و هرمان نوردن.

فصل پنجم این مجموعه به سال های پایانی سلطنت رضاشاه اختصاص دارد و فاصلۀ سال های 1930 تا 1941 را شامل می شود. عزاداری شیعۀ ایرانی در این دوره به تحدید و فترت شناخته می شود. در این دوره شاهد روند تدریجی و مرحله ایِ عزاداری و سیّال بودنِ در اجرا هستیم. زمینۀ پذیرش در برخی اقشار جامعه به وجود آمده و کارناوال های شادی راه اندازی شده بود. ضمن این که در برابر تجدّد آمرانۀ رضاخانی، مقاومت های مردمی شکل گرفت. برخی از مهم ترین گزارش گران و توصیف کنندگان این دوره عبارتند از: آکی ئو کازاما، آلفونس گابریل، رابرت بایرون و هانری ماسه.

عزاداری شیعیانِ ایران از آغاز سلطنت محمدرضاشاه تا آستانۀ انقلاب اسلامی در فصل ششم بررسی می شود. این دوره شامل فاصله زمانی 1942 تا 1977 است و شاهد بازگشت تدریجی آئین ها در این دوره هستیم. برگزاری تعزیه در شهرهای کوچک و روستاها در این دوره رونق گرفت و محدودیت های حکومتی کماکان ادامه و استمرار پیدا کرد. برخی از مهم ترین گزارش گران و توصیف کنندگان این دوره عبارتند از: آنتونی اسمیت، ترنس اودانل، هرمان شفر، سینتیا هلمز و فرد هالیدی.

فصل هفتم مجموعۀ «تراژدی جهان اسلام» به انقلاب اسلامی اختصاص دارد و خیزش و تحولی در فاصلۀ زمانی 1978 تا 1979 برای عزاداری شیعیان ایران به وجود آمد. تفاسیر سیاسی و رادیکال از عاشورا رواج می یابد و عزاداری ها تغییرات فرمی و مضمونی پیدا کردند. برخی از مهم ترین گزارش گران و توصیف کنندگان این دوره عبارتند از: پُل هانت، میشل فوکو، آنتونی پارسونز، دزموند هارنی و موریو اونو.

عزارداری در عصر جمهوری اسلامی در فصل هشتم پرداخته می شود و در بازۀ زمانی 1980 تا 2010 شاهد توسعه و تثبیت هستیم. مراسم و مجالس عزاداری در جمهوری اسلامی رشد و گسترش پیدا کرد و رویکردها به عاشورا و عزاداری متنوع شد. از نظر نگارنده، جمهوری اسلامی روایت سیاسی و رسمی خود را از عاشورا و عزاداری دارد. برخی از مهم ترین گزارش گران و توصیف کنندگان این دوره عبارتند از: ساندرا مک کی، کاری وگت، ترنس وارد، سرژ میشل و پائولو وودز.

جلد سوم این مجموعه شامل بخش دوم است و بررسی ها و تحلیل ها را در بر می گیرد. توصیفات غیرمشاهده ای و اسناد درجۀ دوم در این بخش و جلد بررسی شده است و آرای شرق شناسان و ایران شناسان در باب عزاداریِ شیعیانِ ایران به مخاطبان معرفی شده و مورد بحث قرار گرفته است. گزیده نوشته های 42 نویسنده در این بخش بررسی شده است. قدیمی ترین تحلیل در باب عزاداری ها متعلق به «هرمان اته» است که در سال 1899 نگاشته شده است و آخرین تحلیل نیز به «ریشار» و «نیومن» تعلق دارد، که در سال 2006 تحلیل آنان منتشر شده است. بررسی این شرق شناسان و ایران شناسان به صورت توالی تاریخی در این جلد گنجانده شده است. برخی از مهم ترین نگارندگان این تحلیل ها و اسناد مکتوب عبارتند از: شارل ویرولو، آندره گدار، ژان کالمار، جان لیمبرت، هانتس هالم، دیوید مورگان، فرنسوا توال، برنارد لوییس، کارل ارنست، ویلیام فلور و یان ریشار.

مجموعۀ «تراژدی جهان اسلام» حاصل زحمات و تلاش های نگارنده است که تمام متون دست اول و زبان اصلی را مدّ نظر قرار داده است. اما به طور کلی می توان سه نقد اساسی را به آن وارد دانست: اول، پایان هر فصل که دوره تاریخی خاصی تمام می شود، جمع بندی وجود ندارد و نتیجه گیری از بحث ها ارائه نمی شود. دوم، پایان هر دو بخش، فاقد جمع بندی و نتیجه گیری است و گویی موخره هر بحث به مخاطب واگذار شده است. سوم این که مؤلف بعضی از مسائل شخصی و دغدغه های سیاسی و عقیدتی خود را به کتاب تحمیل کرده است. مسئله فربه شدن مناسک شیعی از همان مواردی است که در بعضی از نقاط و نکات تفصیلی کتاب دیده می شود.