کتاب ذکر | معرفی کتاب «نماز»

آیت الله حائری شیرازی را چند سالی است که می شناختم. شاید اولین بار در یک جلسه بود که همه را وادار کرد با بغل دستی های خود مصافحه کرده و روبوسی کنند. حس بسیار خوبی بود و البته این کار در قاموس جلسه ای خشک و رسمی نمی گنجید و شاید یک آوانگارد به شمار می رفت اما به هر صورت برای مثل منی بسیار جالب، زیبا و البته بجا بود. در این چند سال همواره منبرهای ایشان برایم جذابیتی خاص داشت. کتاب هایش را خیلی فرصت نکرده بودم تا که اینکه یکی دو کتاب ایشان را از دوستی گرفتم. کتاب مثل ها و پندهایش فوق العاده بود. چندی قبل به مناسبتی با کتاب نماز ایشان مواجه شدم. جذابیت تحلیل های نویسنده همچون خوره به جانم افتاده بود که با وجود تمام مشغله ها و گرفتاری ها کتاب را بخوانم. و این شد که کتاب را در کمتر از یک روز خواندم. بازهم آن را خوانم. در مورد نماز خیلی خوب و راحت سخن گفته بود. استدلال های قانع کننده ای داشت و تجربه ای لذت بخش داشت.

کتاب نماز مجموعه سخنرانی های ایشان است اما در واقع محتوایش چیزی شبیه فلسفه و یا حکمت نماز است. اینکه قرار است نماز با انسان چه کند و از او چگونه موجودی بسازد. از این رو یک سوی این روایت انسان است و سوی دیگرش کاری که باید به وسیلۀ نماز به آن دست یابد. با خواندن کتاب می توانید از لابلای حرف های ایشان مستندات قرآنی و روائی در مورد نماز را استشمام کنید و از این نظر درون مایه های اثر و ارجاعات نهفته بسیاری را در پرتو این کتاب می توان مشاهده نمود. مثل منی همواره یکی از سوال هایش این بوده که چرا نماز فردی مثل من نمی تواند مرا بالا ببرد و آن همه فایده ای که در روایت ها برای نماز برشمرده اند هنوز برایم اتفاق نیفتاده. اینکه چرا انسان نمازش، نماز درست و حسابی نیست؟ همواره یکی از پرسش هایم بوده. جواب هایی را این سو و آن سو یافته ام اما این جواب ها نتوانسته خیلی قانعم کند. وقتی شروع به خواندن کتاب کردم علاوه برآنکه چیزهای بسیاری را یاد گرفتم پاسخ بسیاری از سوالات خودم را هم یافتم. کتاب نقاط مشکل را به خوبی نشان داده بود. و البته راهنمایی هایی را هم به صورت پنهان و آشکار داشت. بعد از خواندن کتاب دریافتم که چقدر تعقل و عقلانیت برای انسان لازم و ضروری است و این عقلانیت چه خط وثیقی میان کفر و ایمان کشیده است.

از آنجا که موضوع انسان در کتاب محوری است؛ مرحوم آیت الله حائری بی هیچ تکلفی نمونه های ایده آل انسانی یعنی انسان کامل را معرفی می کند و ربط و نسبت ایشان با نماز را خیلی مختصر اشاره کرده است. چرا نماز بدون ولایت در جای خود جای نمی گیرد؟ زیر قرب به حضرت حق و قرب به ولایت یک معنا را دارند و از هم تفکیک نمی شوند. در اذان از ولایت اهل بیت سخن گفته می شود دلیلش چیست؟ پاسخ های خوبی را در این خصوص خواهید یافت. به عنوان نمونه ایشام معتقد است نماز حیات قلب است و ولایت طریق حیات و هدایت انسانی است. اینکه نماز به آدمی معرفت و قرب می دهد و این قرب سبب جلوه نمایی بیشتر اعمال نیک و شناخت قبح اعمال بد می شود. یا در فصل دوم به موضوعات مختلفی اشاره دارد که مبتلابه است. نماز آنگاه نماز می شود که با حضور قلب باشد. پس چرا ما خود را در محضر خداوند نمی یابیم. پاسخ کتاب در مسئله ای به نام اُنس نهفته است. چون ما به غیر خدا انس داریم. و از خلق بریده نیستیم. همین بریده نبودن از خلق موضوع فصل چهارم است نماز و اجتماع. از نظر ایشان نماز یعنی غور و صیادی در درون اما فرد جنبه بیرونی دارد که همان مراوداتش با جامعه پیرامون است. از این رو نه اعتدال نه در مطلق درون گرایی و بی تفاوتی نسبت به مردم و جامعه است و نه در توجه صرف به اجتماع. چیزی که ایشان با استعاره ریشه و شاخ و برگ بیان می کنند. یعنی نماز برای انسان همانند ریشه است و شاخ و برگش سایه ای برای آسایش دیگران. این سخن من را به یاد آن بیت مولوی می اندازد:

ز اختلاط  خلق یابد اعتدال                        آن سفر جوید که ارحنا یا بلال

فارغ از همه این ها ویژگی مهم دیگر به نظرم وجود کلمات قصار جذاب است. کلماتی که به مسئله نماز اختصاص ندارند و در جای جای زندگی می توان آنها را به کار بست. فردی که دل به اجتماع دارد اما دل به خدا ندارد ممکن است کار کند اما کارش دوام نخواهد داشت. اثر دارد اما ضمانت و تضمین ندارد. این دست کلمات قصار به صورت فراوانی در کتاب یافت می شود.

کتاب نماز کتاب روان و خوش خوانی است و امیدوارم توانسته باشم خواننده را راضی به خوانش کرده باشم. کتاب صفحه آرایی خوب و قابل قبولی دارد اما از آنجا که در واقع هسته اصلی آن را سخنرانی های مرحوم آیت الله حائری است در بعضی بخش ها تکرار وجود دارد و عموما یکی از آسیب های اینگونه کتاب ها که بر اساس سخنرانی ها تنظیم شده اند همین مسئله است. در فصل های آخر کتاب پیرامون فلسفه برخی افعال و اذکار توضیحات مختصری داده شده است. با توجه به شناختی که از آیت الله حائری دارم مطمئن هستم که اگر ایشان این بخش را کمی مبسوط تر پرداخت می کردند ارزش کتاب را بیشتر نمایان می ساختند. این مسئله در مورد موارد بسیاری دیگر است که به صورت گذرا و اشاره وار ذکر شده اند. با این توصیف به نظر می رسد در چنین مواقعی یکی از راه حل ها این باشد که مقدمه کتاب جور بخش هایی از کتاب را بکشد اما در این خصوص نیز ناشر کار خاصی انجام نداده و گویی ناشر حوصله ای برای پرداخت بیشتر به محورها و مسائل کتاب نداشته است.

در مجموع این کتاب ارزش آن را دارد که خوانده شده و فعالان عرصه فرهنگ از آن بهره برند. این کتاب در قالب مجموعه حکمت ناب توسط نشر معارف و در سه نوبت روانه بازار نشر گردیده است.