قدرت کلمه | یادداشت سردبیر

اللّهم انی اسئلک من کلماتک باتمّها و کل کلماتِک تامّه...

امام علیه‌الرحمه شرحِ دعایِ سحر را سالِ 1307 ه.ش نوشتند. دقیقا در سالهایی که پایِ درسِ استادِ معظمشان آیت‌الله شاه آبادی نشسته بودند؛ در هفت سالی که استاد برایِ اعتراض به استکبارِ رضاخانی از تهران به قم نقل مکان کرده بودند، آقا روح‌الله از محضرِ درس ایشان استفاده کردند. وقتی شرحِ دعایِ سحر را میخوانی به میزانِ معرفتِ خویش، روحِ حاکم بر کتاب را درک می‌کنی. در جای جایِ کتاب هم امام از استادشان نکاتِ نغزی با عنوانِ شیخِ ما آورده‌اند.

توجه به حیاتِ باطنیِ دعایِ سحر و تاثیر آن در عالمی فراتر از این عالم و اشاره به جایگاهِ حقیقی دعا از ویژگیهای شرح امام بر این دعایِ عظیم است. امام پای درس استاد چه دید و چه شنید خود یک راز است؛ رازی بین استاد و شاگرد. راز و یا رازهایی که به آقاروح‌الله وجدِ نوشتن داده و شورِ بیانِ حقیقت بدو بخشیده است.

برای یافتن حقیقتی در بابِ معنایِ " کلمه" به این کتاب رجوع کردم و آن هم به خاطر فقره‌ای که در ابتدای این سیاهه بدان اشاره رفت؛ شاید پرده از حقیقتی گشوده شود و معنایی از " کلمه" کشف شود که چیست و قدرتِ کلمه از چه است و میزان تاثیر آن به چه برمی‌گردد؟!

سوالهایی که به خاطر سروکارم با کلمه، مدام در ذهنم می چرخید و می‌چرخد. برای همین با بضاعتِ فهم خویش سراغِ این کتاب رفتم.

«کلمه» در لغت عرب به معنای آن است که چیزی، نهان را آشکار کند و از پنهان خبر دهد و اگر در عرف، به کلمات متشکل از حروف «کلمه» می‌گویند، برای همین است که «مُعربٌ عمّا فی الضمیر» است یعنی آنچه را که در نهان متکلم است آشکار می‌سازد و افکار و حالات و خواسته‌های درونی او را به افراد دیگر که گوش شنوا داشته باشند، می‌فهماند.
پس کلمه را صورتی است و باطنی؛ صورتِ آن ترکیبی از حروف که تو آن را می‌شنوی و یا می‌بینی و معانی‌ای که با خود در ظاهر دارند؛ معنی کلمه همان چیزی است که به آن دلالت دارد. کلمه را باطنی است که دیده نمی‌شود و راه به حقیقتی دارد و این غیر از دلالتِ کلمه به امری است.

سرّ اینکه قرآن کریم، سراسر هستی را «کلمة الله» می داند، آن است که هر موجودی از موجودات جهان آفرینش، «آیت» و نشانه حقّ است و «غیب» را نشان می دهد و نهان را آشکار می سازد. همه موجودات، با زبان تکوینی خود سخن از خداوند و اسما و صفات عالی او می گویند. خدای سبحان در دنیا از طریق مخلوقاتش با بسیاری از انسان ها سخن می گوید.

انسان کامل، بزرگ ترین کلمه الله
امام علیه‌الرحمه در صفحه 54 شرح دعایِ سحر مینویسند: 《  "کلمه تامّه" به وضوحِ آن در دلالت و عدمِ اجمال و مشابهت با کلمه و کلام دیگر است. یعنی خالص بودنشان از چیزهایی است که از جنس آن‌ها نیستند... در کتابِ الهی برخی از کلمات تام و برخی اتم هستند و هر کلمه‌ای که تجلیّ حق در آینه‌ی ذاتش کامل‌تر باشد دلالتش بر عالمِ غیب بیشتر است.
"انسانِ کامل" چون هستیِ جامع و آینه تام همه صفات و صفاتِ الهی است، تام‌ترین کلمات الهی نیز هستند.
وانت الکتاب المبین الذی  **  باحرفه یظهر المضمر
تو کتاب روشنی هستی که به مدد حروف آن پوشیدگی‌ها آشکار می‌شود.》

من این را می‌فهمم که امام زمان انسان کاملِ عصرِ ما همان کلمه تامه است و فقط در این زمان با او می‌توان راهی به غیب عالم گشود. هرچند که دستِ ما کوتاه و خرما بر نخیل!

 کلمه با این نگاهِ امام و در ساحتِ دین چه معنای وسیعی دارد‌!

با دیدن این وجه از معنا که در بالا ذکر کردم به این فکر می‌کنم که میزانِ تاثیر کلمه در نسبتی است که با حقیقت دارد. هرچه این نسبت بالاتر باشد "قدرتِ کلمه" بیشتر است. بعضی از کلمات به ظاهر ساده در انسان تاثیر عمیق می‌گذارند و کلمات پیچیده‌ای هم هستند که ذره‌ای مخاطب را برنمی‌انگیزانند.
حال اگر کلمه‌ای معنای رازگونه هم داشته باشد و مخاطب در زمان خواندن رازِ آن را بگشاید به وجد خواهد آمد و کشف معنای کلمات در طول یک نوشته خود می‌تواند یک تعلیق در نوشتار هم باشد.
این در نوشتن داستان‌های نشانه‌شناسانه و اسطوره‌ای موجود هم وجود دارد. رمان‌نویسانی چون امبرتو اکو و دن براوون و ویلیام فالکنر و ... نیز از این امکان کلمه در رمانهایشان استفاده کرده‌اند.

نکته مهم اینکه در زمانه‌ی ما اما انگار کلمه تهی شده است. برای این حرفم شاید بشود مثال‌های فراوانی از نوشته‌های امروزی آورد که دیگر کلمه بی‌هویت و هرجایی شده است! و متناقض آن را در صدها مثال از کتب عرفانی و اشعار عارفان و ادیبان قدیمی مانند ابن سینا، سهروردی، عطار ، ابن عربی، مولوی، سنایی و حافظ به تماشا نشست که برای کلمه قداست قائل بودند و در استفاده از آن دقت فراوان داشته‌اند.

شاید بگوئید که بحث استفاده از کلمه توسط عارفان بحث متفاوتی است. حقیر به این قائلم ادبیات را اگر هنر درنظر بگیریم همان حکمتِ ذوقی است و حکمت ذوقی شانی عرفانی دارد و بحث من درباب کلمه به این نگاه برمی‌گردد.

تهی شدن کلمات از حقیقت یعنی مخاطب دیگر نتواند با شنیدنِ آن کلمه صورتِ تازه‌ای از معنا خلق کند. یعنی آنقدر کلمات سطحی و نازل شوند که حتی وقت گذاشتن برای آن بی‌معنا باشد.

اگر به این توجه داشته باشید که یک نوشته در ذهن مخاطب کامل می‌شود و نویسنده‌ای قدرتمند است که بتواند به واسطه کلمات به مخاطب قدرتِ خلقِ صورتی جدید بدهد. یعنی بتواند دست مخاطب را گرفته و با خود به فضای نوشته و یا داستان بکشاند. وگرنه صرفِ خواندنِ چهارتا کلمه که برای مخاطب لذت‌بخش نیست. نوشتن هم فقط کنار هم گذاشتن حروف و کلمات و جملات نیست! نوشتن اتفاقا توانایی، قدرت‌بخشی به کلمات است. یعنی نویسنده بتواند با استفاده از کلمات به مخاطب لذت ساختنِ دنیایِ جدید را ببخشد.

خواندنِ آثارِ کهن و نوشته‌های شاعران و ادیبان و عارفان به نویسنده کمک می‌کند تا راهی برای فهمِ حقیقت عالم بیابد. ممارستِ در خواندن آنها به نویسنده دنیایِ جدیدی می‌بخشد که در آن کلمات مقدس‌اند که نباید در به کار بردن آنها اسراف کرد. معنای ایجاز در نوشتن شاید به این مساله برگردد. یعنی با استفاده از کلمات کمتر بر قدرتِ کلمات بیفزائیم.
قدرتی که به مخاطب اجازه ساختنِ صورت معناهای فراوانی از آن کلمات ببخشد...

والسلام علیکم