جامعه عادلانه | معرفی کتاب « مدینه عادله »

جامعۀ عادلانه، جامعه‌ای است که هر کس بتواند در آن به امکانات عمومی دسترسی داشته باشد و هیچ‌گونه تبعیضی در آن جامعه مشاهده نشود. دست‌یابی به جامعۀ عادلانه، آرمانی است که عدالت‌خواهانِ شرقی و غربی به دنبال آن هستند؛ ولی معنا و مفهوم «عدالت» با توجه به دیدگاه‌‌های نظری افراد، دگرگون و متغیر‌‌ می‌شود. از طرف دیگر، مسلمانان، به دلیل این‌که قرآن را کتاب دستورالعمل زندگی خود‌‌ می‌دانند، لازم است تا عدالت و تحقق جامعۀ عادلانه را از دیدگاه قرآن بررسیده و دیدگاه قرآنی در تصویر عدالت و شاخصه‌‌های جامعۀ عادلانه را ارائه دهند.

از این رو، سید احسان خاندوزی با نگاشتن کتاب « مدینۀ عادله » در تلاش است جامعۀ عادلانه را از منظر قرآن کریم به تصویر بکشد. وی در این کتاب با بیان و تبیین معنای عدالت، برداشت نوینی از عدالت در قرآن کریم ارائه‌‌ می‌دهد. خاندوزی بر این باور است که انسان‌ها برای رسیدن به آرمان‌شهر مطلوب و مدینۀ فاضله، نیازمندند تا عدالت را در جامعه محقق سازند؛ ولی آرمان‌شهرِ ایده‌آل تنها با عدالت تحقق ‌‌ نمی‌یابد، بلکه نیازمند سایر فضایل اخلاقی و عقلانی است.‌ در این مرور، با ساختار کتاب «مدینۀ عادله» و یافته‌‌های پژوهشی آن آشنا‌‌ می‌شویم.

بر اساس ساختار پژوهش علمی، نگارنده در ابتدا تلاش‌هایی را که در راستای موضوع تحقیق صورت گرفته است، بررسی‌‌ می‌کند. برای این منظور، در سه فصل مجزا، نظریات اندیشمندان پیشامدرن، رویکردها و نظریات مدرن و آرای اندیشمندان مسلمان در زمینۀ عدالت را ارزیابی‌‌ می‌کند و نقاط قوّت و ضعف هریک در بررسی عدالت اجتماعی و اقتصادی احصا‌‌ می‌شود. نویسنده در انتخاب این نظریات و شرح اجمالی یا تفصیلی آن، سه معیار را ملاک قرار داده و دیدگاه‌هایی که شامل این سه معیار‌‌ می‌شود را بیان‌‌ می‌کند:

الف. اهمیت و قوّت دیدگاه؛

ب. میزان اثرگذاری و فراگیری آن؛

ج. نزدیکی به مسائل عصر کنونی.

نویسنده در فصل سوم که دیدگاه اندیشمندان مسلمان معاصر را بیان‌‌ می‌کند، نظریات شهید صدر، شهید مطهری و استاد حکیمی در زمینۀ جامعۀ عادلانه را توضیح‌‌ می‌دهد. هریک از این اندیشمندان، با روش‌‌های مجزایی تلاش کرده‌اند تا مفهوم «عدالت اجتماعی» را تبیین کنند. شهید صدر و استاد حکیمی، با رویکرد «توازن‌محور» بر رفع عوامل محرومیت، زدودن فقر و فراهم کردن سطح برخورداری شرافتمندانه برای همگان، عدالت اجتماعی را توضیح‌‌ می‌دهند؛ ولی شهید مطهری با رویکرد «حقوق‌محور» بر رسیدن انسان‌ها به حقوق خود تأکید دارد و از این منظر به عدالت نگاه‌‌ می‌کند.

می‌دانیم قرآن کریم به عنوان معتبرترین، دقیق‌ترین و جامع‌ترین منبع نزد مسلمانان برای کاوش در جهان‌بینی و مسائل اساسی زندگی انسان‌ها به حساب‌‌ می‌آید. با روش تدبر در قرآن و با کمک رویکردی شبیه به تفسیرِ قرآن به قرآن علامه طباطبائی در «المیزان»،‌‌ می‌توانیم سعی کنیم نظریات قرآن کریم را درباره مسئله عدالت و فهم ابعاد عدالت اجتماعی نیز در قرآن بیابیم؛ به نحوی که آرای شخصی و ذوقیِ خود را بر قرآن تحمیل نکنیم. از این رو، خاندوزی در بخش دومِ پژوهش با عنوان «آنچه ما از قرآن‌‌ می‌فهمیم» به تبیین معنای عدالت از قرآن‌‌ می‌پردازد.

در دیدگاه وی، وضعِ بایستۀ حقوق یا مراعات تمامی حق‌ها، رساترین و جامع‌ترین تعریف برای عدالت است، که با دریافت غالب افراد از عادلانه یا ناعادلانه بودن یک موقعیت تطابق دارد و مصادیق مربوط به حقوق افراد، برابری، شایستگی، بی‌طرفی و مصالح جمعی را پوشش‌‌ می‌دهد. او سپس مفاهیم حق، عدل، قسط، شکر و واژه‌‌های مرتبط با اقتصاد در قرآن نظیر مال، رزق، معیشت و... را در چاره‌چوبی مدوّن مورد تحلیل قرار‌‌ می‌دهد. به نظر‌‌ می‌رسد، حاصل تلاش اندیشمندانی که در فصول اول کتاب بیان شد نیز برای تهیۀ این بخش از کتاب مورد استفاده قرار گرفته است. شناخت نویسنده از علم اقتصاد و آگاهی از خلأهای آن باعث شده با دیدی نقادانه به اصول اقتصادی مدرن نگاه کند و بر این نکته تأکید کند که نظریۀ عدالت اقتصادی در قرآن نیازمند زبان مختص به خود است؛ زیرا علمِ اقتصاد مدرن با زبان و اصول خود قادر نیست مفاهیم وحیانی قرآن را بیان کند و به تبع آن،‌‌ نمی‌تواند آن‌ها را ارزیابی نماید.

رویکردهای اقتصادی مدرن، عموماً وضع طبیعی انسان را موقعیت مطلوب وی‌‌ می‌دانند و لایۀ زیرین و بالقوه و فطرت انسان را نادیده‌‌ می‌گیرند که این نادیده گرفتن موجب تدوین نظام اقتصادی مبتنی بر تئوری حیوان هوشمند و رفاه‌طلب خواهد شد. در دید اسلامی، عدالت اقتصادی مفهومی مرتبط با توحید و معاد است و این هستی‌شناسیِ متفاوت، در کنار انسان‌شناسیِ متفاوت، نیازمند زبان متناسب با این مفاهیم است.

در نهایت، کتاب فوق که ثمرۀ دو سال تلاش نویسنده برای استخراج نظریۀ «عدالت اقتصادی» در قرآن است، سعی داشته تحلیل‌هایی بدون پیش‌داوری از نظریات مختلف ارائه کند و به کمک قرآن، نظریه‌ای تدوین کند که دارای استحکام منطقی و عقلی بوده و قابل ارائه به اندیشمندان این حوزه باشد. در عین حال، نگارندۀ کتاب امیدوار است با تلاش محققان حوزه و دانشگاه و بررسی مفهوم عدالت در حوزه‌‌های دیگر نظیر عدل قضایی و سیاسی و هم‌چنین بررسی عدالت اجتماعی در سیره و سنت پیامبر و معصومین(ع)، نظریه‌ای اسلامی برای عدالت اجتماعی عرضه شود تا بتوان وارد مراحل شاخص‌سازی، قانون‌نویسی، سیاست‌گذاری، نظارت و ارزیابی شد و میزان انحراف یا نزدیکی به معیارهای اسلامی عدالت را سنجید.