روایت چگونگی رسیدن مشروطه به کودتا | نقد کتاب «کار من بود»

مدتی قبل برایم دغدغه شده بود که تاریخ ایران را در بازۀ زمانی انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی بخوانم. می خواستم بدانم چه عوامل و شرایطی زمینه های وقوع انقلاب اسلامی ما را فراهم کرد. قصد تحقیق گسترده نداشتم و فقط می خواستم راوی نسبتاً بی طرفی پیدا کنم تا به دور از توضیحات اضافی و خلاصه گویی های مبهم، مستقیم به سراغ وقایع اصلی و عاملان اتفاقات برود. پرس‌وجو کردم، اما تحقیقاتم برای انتخاب کتاب مدنظر ناکام ماند؛ چون کتاب ها ویژگی هایی که می خواستم نداشتند و راست و پوست‌کنده، من هم حوصلۀ خواندن دو ـ سه هزار صفحه برای اشراف نسبی به موضوع را نداشتم.

مدتی گذشت و دغدغه ای که در حال کمرنگ شدن بود با کتاب «کار من بود» و شرح مختصر روی جلد آن، یعنی «چگونه مشروطه به کودتا ختم شد» دوباره جان گرفت. کتاب می خواست بخش ابتدایی بازۀ تاریخی ای که میخواستم بخوانم و بدانم را روایت کند. کتاب را آغاز کردم و فهمیدم «کار من بود» کتاب ابتدایی مجموعۀ «روزگار ایران» است؛ مجموعه ای که قصد دارد تاریخ پهلوی را از زمان افول قاجار تا انقلاب اسلامی ایران روایت کند. در واقع همانی بود که می خواستم.

نویسنده همان ابتدا تکلیف ما را روشن میکند که مخاطب کتابهای این مجموعه، عموم علاقه‌مندان به تاریخ معاصر هستند، نه پژوهشگران و محققان؛ و این یعنی به دور از پیچیدگی ها و تعدد گیج کننده اسامی، با نثری روان برای عموم مردم مواجهیم. تکیۀ اصلی نویسنده در این مجموعه، روایت شفاهی رجال سیاسی و نظامی این دوران بوده است. البته نه به این صورت که نویسنده نقل قول های مختلف را از زبان صاحب‌منصبان چسبانده باشد کنار هم؛ نه. او تاریخش را روایت می کند و از نقل قول ها به عنوان تأییدکنندۀ خط سیر روایتش استفاده می کند. پرداختن به جزئیات اتفاقات بیآن‌که حوصلۀ مخاطب را سر ببرد و روایت انسانیِ تاریخ با توجه به انگیزۀ اشخاص، از دیگر ویژگی های کتاب است. یکی از وجوه اهمیت این بخش از تاریخ برای ما آن است که در پس حوادثی که در آن دوران رخ می دهد، رضاخان را به شاهی ایران می رساند.

کتاب از چهار فصل تشکیل شده است:

بخش اول کتاب با عنوان «فراز و فرود قجری»، مروری سریع بر وقایع مهمّ دوران حکومت سلسلۀ قاجار انجام می دهد. این بخش، از به حکومت رسیدن آغامحمدخان قاجار آغاز می شود و به صورت مختصر وضعیت کشور و روند جانشینی پادشاهان قجری را از زمان آغامحمدخان قاجار تا مشروطه و پادشاهی احمدشاه شرح می دهد.

بخش دوم کتاب به قرارداد 1919 بین ایران و انگلستان میپردازد؛ قراردادی که دست‌نشانده های استعمار بریتانیا و انگلوفیل ها قصد داشتند تا بدون تصویب در مجلس و با وادار کردن احمدشاه به امضا، آن را به تصویب برسانند. این فصل از کتاب به جنبه های مختلف قرارداد میپردازد؛ از بندهای قرارداد و امتیازاتی که در اختیار انگلیسی ها قرار داده تا کسانی که نان بیگانگان را میخوردند و در تلاش برای تصویب و تطهیر قرارداد نقش آفرین بودند. قراردادی که سرنوشتش پس از مخالفت های گسترده و قیام مردم بر ضد استعمار انگلیس دچار تغییر شد. این فصل از کتاب به پیروزی انقلاب بلشویکی روسیه نیز می پردازد و شرح می دهد که چگونه کشور و در واقع افکار عمومی مردم، به روسیه و تفکرات انقلاب بلشویکی نزدیک می شد. با آن‌که انگلیسی ها همۀ تلاششان را می کردند که کشور به سوی روسیه تمایل پیدا نکند، اما مردم به خاطر نفرت از انگلیسی ها و نیز ملغا اعلام کردن طلب های روسیۀ تزاری از ایران توسط بلشویک ها، به سمت روس ها متمایل شدند.

بخش سوم کتاب به کودتای سوم اسفند 1299 می پردازد؛ زمانی که تهران بدون درگیری توسط قزاق ها و فرمانده شان رضاخان میرپنج فتح شد. نویسنده در این بخش نحوۀ ورود رضاخان به قزاقخانه و ترقی او را با توجه به ویژگی های شخصیتی‌اش شرح میدهد، تا آنجایی که به عنوان فرمانده قشونِ راهی تهران، وارد پایتخت می شود. نویسنده همچنین دربارۀ دخالت انگلیسی ها در کودتا مینویسد: «البته برای همه روشن بود که در موقعیت آن روز ایران، هیچ نیروی سیاسی یا نظامی نمی توانست بدون پشتیبانی فعال بخشی از دولت انگلیس به کودتایی موفق دست بزند؛ چراکه فارغ از نفوذ سیاسی بریتانیا، مدیریت تمام نیروهای نظامی کشور بعد از اخراج افسران روس همچنان در دست انگلیسی ها بود.»

بخش چهارم کتاب با نام «دولتِ صدروزه» به وقایع پس از اشغال تهران توسط قزاق ها میپردازد؛ اعلامیه ها، بگیر و ببندها، حکومت نظامی و تشکیل دولتِ صدروزۀ کودتا با رئیس الوزرایی سیدضیاء که یکی از سران کودتا و فردی بسیار نزدیک به انگلیسی ها بود. البته دولت سیدضیاء به خاطر نداشتن پشتوانۀ مردمی، بی اعتمادی حکومت جدید شوروی و منفور بودن میان رجال مملکت، زیاد دوام نیاورد و شاه به پشتوانۀ رضاخان که وزیر جنگ بود، سیدضیاء را برکنار کرد و رضا از سیدضیاء خواست تا کشور را ترک کند. بدین ترتیب و در آن موقعیت، رضاخان بخش جدانشدنی از قدرت در کشور شده بود. «کار من بود» به عنوان کتاب اول مجموعۀ «روزگار ایران» همین جا به پایان می رسد.

در تمام چهار بخش کتاب، نویسنده تلاش کرده است تا با نقل قول معتبر از اشخاص و افراد حاضر در شرایط کشور، اعم از ایرانی یا خارجی، روند تبدیل مشروطه به کودتا را شرح دهد. همچنین تقریباً هر جایی که اسم خاصی از افراد در طول روایت آورده شده است، نویسنده شرح کاملی از زندگی و حیات سیاسی یا نظامی فرد مذکور را در پاورقی آورده است.

«کار من بود» را محمد رحمانی نگاشته و انتشارات راه‌یار آن را در 230 صفحه روانۀ بازار کرده است.