نگاهی به کتاب «لعن های نامقدس»

سال های ملتهب 89 ـ 88 دانشجوی کارشناسی ارشد رشتۀ کلام بودم. فضای دانشگاه متأثر از فضای سیاسی و اجتماعی آن زمان، ملتهب و پرتنش بود. در میانۀ آن همه صف بندی و جناح بندی های در کلاس، بین مدیران دانشگاه، اساتید، دانشجوها و تشکل ها، روزی سر کلاس درس بودیم. این که چه درسی بود، خاطرم نیست، اما استادش را در خاطر دارم: "خانم دکتر رحیم پور". استادِ جدی و باسواد ما سر ساعت آمدند و گفتند: «الان همگی شما 12 نفر با من به تالار صائب دانشکده می رویم و پای صحبت کسی می نشینیم که شنیدن حرف هایش برای شما ضروری است.» مشخص شد که گروه الهیات، "آقای دکتر عصام عماد" (الیمنی) را به دانشکده ادبیات دعوت کرده که در خصوص تجربۀ زیسته اش در عربستان از منظر بازخوردهای علمی دربارۀ مسئله امامت صحبت کند. با این که ده سالی هم ساکن قم بود، اما با فارسی شکسته بسته ای حرف می زد. حرف های جالب توجهی می زد، اما نکتۀ ماندگار آن جلسه بیش از آن که مضمون حرف های عصام عماد باشد، حاشیۀ پیش آمده در آن جلسه بود. از میانۀ جلسه، از حضار خواستند سؤالاتشان را مکتوب کنند تا توسط دکتر شکرانی که مدیرگروه الهیات و مدیر جلسه بود، خوانده و مطرح شود. 
در میان سؤالات زیادی که جمع شد، مدیر جلسه سؤالی را مطرح کرد که حاشیه جالب آن سخنرانی شد. مضمون سؤال دربارۀ یک جریان در شهر اصفهان بود که آن سال ها بسیار عمومیت یافته بود. 
چه جریانی؟ نوشته ای با ماژیک مبنی بر لعن خلیفۀ دوم در همۀ باجه های تلفن عمومی، ایستگاه های اتوبوس، باجه های فروش بلیط اتوبوس و... .
سؤال از جانب یکی از برادران اهل سنت مطرح شده بود و در واقع بیش از این که سؤال باشد، یک اعتراض مکتوب بود به برگزاری آن جلسه و سخنان عصام عماد. دلیل این اعتراض هم همان لعنی است که جریانش را در سطور بالا ذکر کردم. مدیر جلسه که دکترای علوم قرآن و حدیث داشت، اجازۀ پاسخ به عصام عماد نداد و خودش در مقام پاسخ از خجالت دانشجوی مزبور در آمد! 
تا بوده همین بوده. فضای مذهبی اصفهان همیشه درگیر افراط و تفریط های غریبی بوده است. مقاومت شدید و انکارناپذیر در مقابل برخی عادات و رفتارهای مذهبی در این شهر ریشۀ تاریخی دارد. نه این که حالا بخواهم ادعا کنم فقط در اصفهان این موضوعات جریان دارد؛ لکن اصفهان خودش یک بخش مهمی از این جریانات است. در پایان دهه نود، علی رغم همه تلاش های فرهنگی که صورت گرفته است، در «خمینی شهر» اصفهان سنّت قمه زنی با قوّت، به حیات خودش ادامه می دهد. 
و دقیقاً به همین دلیل است که طلبه ای اصفهانی، "مهدی مسائلی"، موضوعاتی مانند لعن (دشنام) خلفا، قمه زنی، نهم ربیع الاول ( قتل خلیفه دوم) برایش مسئه ای اساسی می شود و نتیجه پژوهش هایش را هم در قالب کتاب منتشر می کند. در این یادداشت بر آنم بدون ارزش گذاری، تائید و یا رد کتاب «لعن های نامقدس»، فقط چند جمله ای از باب معرفی آن بنویسم و به حاشیه های مهمی که حول آن برای نویسنده اتفاق افتاده، اشاره مختصری کنم. به گمانم خوانندۀ این سطرها به واسطۀ حقیقت طلبی و آزاداندیشی، راه را خواهد یافت.
کتاب «لعن های نامقدس» با عنوان فرعی قوانین و محدودیت های تبرّی به قلم مهدی مسائلی توسط نشر «آرما» در 168 صفحه منتشر گردیده است. همان طور که از عنوان اصلی و به ویژه فرعی فهمیده می شود، کتاب دربارۀ یکی از مفاهیم و آموزه های مؤکد اسلام، یعنی «تبرّی» (اعلام برائت از دشمنان خدا، دین خدا و رسول الله و ائمه اطهار علیهم السلام) است. در تمامی زیرمجموعه های علوم انسانی مانند علم ادیان، بررسی مذاهب و فِرَق گوناگون در قدم اول باید روی مفهوم مورد نظر در بحث، به یک توافق در زمینۀ معنا از نظر لغت شناسی و سپس اصطلاح و تعریف رسید. نویسنده در این کتاب همین روش را برگزیده و پس از مقدمه ای مختصر در باب اهمیت بحث به بررسی لغوی مفهوم تبرّی پرداخته و سپس با تکیه بر آیات و روایات به تبیین اصطلاح آن مبادرت ورزیده است. 
معمولاً همه مفاهیم و آموزه های اسلام دارای مراتب و تشکیک هستند، تبرّی هم از این قاعده مستثنا نیست و مهدی مسائلی با علم به همین موضوع، مراحل تبرّی را بیان کرده است و توضیح داده است. 
مراحل تبرّی عبارتند از: تبرّی البغض فی الله، تبرّی در گفتار، تبرّی در عمل. 
بیشترین حجم کتاب و انرژی نویسنده صرف توضیح مرحلۀ دوم شده است. در واقع نویسنده با تجربۀ زندگی در شهر اصفهان و آگاهی از برخی مراسم ها در این زمینه، آگاهانه بر این موضوع تأکیده ورزیده است. تمرکز مهدی مسائلی بر این بخش، بررسی مصداقی مفهوم لعن در گفتار است و تمایزش با آنچه دشنام و ناسزا می شناسیم. از آن جا که هرچه در ظرف زمان پیش می رویم، با پیچیده تر شدن اوضاع در خاورمیانه و حضور پشت پردۀ ارباب قدرتِ جهان در این منطقه و بر اساس قاعده نانوشته «تفرقه بینداز و حکومت کن»، در همه کتاب تأکید بر آسیب شناسی افراط در این زمینه، تشخیص خطا در مصادیق تبرّی و تشدید افتراق ها و تفرقه میان مسلمانان به چشم می خورد. 
تقریباً غیرممکن است بحث لعن و تبرّی پیش آید و به لعن های «زیارت عاشورا» و هم چنین شعار «مرگ بر آمریکا» و «مرگ به اسرائیل» که صورت رسمیت یافتۀ آن، محصول گفتمان انقلاب اسلامی ایران است، اشاره ای نشود. در بخش دوم کتاب، نویسنده به تفصیل و منسجم بر اساس مقدماتی، این موضوعات را در نسبت با تبرّی بررسی کرده است. بررسی «تبرّی در عمل» پایان بخش این کتاب است. برای بررسی دقیق مصادیق تبرّی در عمل، نویسنده با ذکر و تکیه بر چند واقعۀ تاریخی و بر اساس سیرۀ بزرگان به مدارا با اهل سنت توصیه کرده است. 
آن چنان که از شواهد و قرائن بر می آید، نویسندۀ کتاب برای نگارش این اثر و اساساً نظراتش در باب افراط گری در تبرّی مورد هجمه شدیدالحن قرار گرفته است. خوانندگان این یادداشت را به مراجعه و بررسی وب سایت نویسنده دعوت می کنم. در این وب سایت، مهدی مسائلی ردیه هایی که بر کتابش نوشته شده است را همراه با پاسخ خودش بر این اشکالات در معرض مطالعۀ علاقه مندان قرار داده است. خواندن نظراتی که خوانندگان پای نظرات نویسنده گذاشته اند، خالی از لطف نیست.