در تقاطع انقلاب | مروری بر کتاب «تقاطع انقلاب»

«وقتی با مخاطبی روبه رو می شویم، نخست باید اشتراکات خودمان با او را بررسی کنیم و بر اساس مبادی و اصولی که سرشان اتفاق نظر داریم، با ادبیات مشترک و البته مفهوم برای دو طرف پیش برویم؛ در غیر این صورت، به نتیجه مطلوب نخواهیم رسید. مخاطبی که با وجود میل ما، شاید به بسیاری از پیش فرض های ما باور نداشته باشد و ناچاریم با این مخاطب به توافق برسیم و در کنار هم زندگی کنیم. دین داری و انقلابی بودن ِما امروز لاجرم باید بر اساس همین واقعیت عینی تعریف شود، وگرنه جریان اسلام انقلابی روز به روز منزوی تر و محدودتر خواهد شد؛ مانند هر طرح و برنامه ای که وقتی به جای انعطاف و سازگاری، سرسختی و خشکی پیشه سازد، شکسته خواهد شد. رهبران و زمام داران باید از سویی بر حفظ اصول و قواعد بنیادین پافشاری کنند تا هویت ها و تمایزها از میان نرود و از سوی دیگر، باید خود را با موقعیت ها و اقتضائاتِ جدیدِ زمان و مکان تطبیق دهند تا بقا و استمرار خود را تضمین کنند.»
متن بالا که قسمتی از مقدمه کتاب است را می توان لبّ لباب و گوهر درونی «تقاطع انقلاب» دانست؛ تا حدی که کل کتاب را می توان تلاشی برای بسط و توضیح آن در عرصه های مختلف «انقلاب»، «اولویت ها»، «ضعف ها و مشکلات» و... خواند. کتاب حاضر مجموعه مقالات و یادداشت هایی از "محمدرضا زائری" است؛ یادداشت هایی که ـ اکثراً ـ پیش از این در رسانه های مختلف منتشر شده بودند و نقطۀ ضعف اصلی کتاب را می توان همین مسئله دانست؛ چه این که نویسنده می توانست مقالات و یادداشت های متعدد را به صورتی پیوسته دربیاورد و ایده کلی خود را در قالبی یک پارچه بسط دهد؛ هرچند که مطالعه همین یادداشت های کوتاه نیز خالی از لطف نیست.
به تأسی از روایت «برترین برادران من، آنانند که معایبم را به من هدیه کنند» و روایاتِ مشابه در این مسئله، و همچنین وظیفۀ امر به معروف و نهی از منکر، می توان گفت انتقاد از حکومت ها و بیان مشکلات آن ها ـ طبیعتاً با نیت خیر و اصلاح ـ وظیفه ای دینی و اخلاقی است و از این رو هر که بیشتر دل در گرو اسلام و انقلاب اسلامی داشته باشد، بیشتر باید به این نکته توجه کند؛ کتاب حاضر را می توان تلاشی در راستای عمل به این روایت دانست. از همین رو باید گفت مطالعۀ کتاب حاضر برای آنان که دل در گرو انقلاب اسلامی دارند مفید خواهد بود؛ چه این که دریچه ای به سوی پاره ای از مشکلات انقلاب اسلامی در دهۀ پنجم حیاتش باز می کند، مشکلاتی که شاید گاهی اوقات نادیده گرفته شوند.
نویسنده در بسط ایدۀ خود در «تقاطع انقلاب» تا حد زیادی موفق است، اما باید توجه کرد که مخاطب کتاب، عامه مردم هستند؛ همان گونه که مخاطب یادداشت های جداگانه ای که پیش از این در فضای مجازی منتشر شده بودند و حالا به صورت یک جا در این کتاب چاپ شده اند، مخاطب عام داشته اند و مخاطب تخصصی مدّ نظر نویسنده نبوده است. این البته از قدر و منزلت کتاب نمی کاهد، اما به هر روی، نباید از کتاب انتظار شرح و توضیحِ تخصصیِ مفاهیم مطرح شده را داشت. با توجه به مخاطب تعریف شده، زبان کتاب روان و «خودمانی» و خواناست. نویسنده در سرتاسر کتاب از سخت نویسی پرهیز کرده و همین، مطالعه کتاب را جذاب می کند. «تقاطع انقلاب» در حدّ خود و با توجه به مخاطبِ تعریف شده، توانسته ایدۀ مدّ نظرش را شرح دهد.
محمدرضا زائری «تقاطع انقلاب» را به صورت یادداشت های کوتاه جداگانه ـ اکنون در یک کتاب ـ منتشر کرده است؛ نکته ای که مخاطبِ عام را برای مطالعه کتاب ترغیب می کند، اما از دیگر سو، این روش باعث شده است که در پاره ای از موارد نویسنده در توضیح کافی ایده های خودش تا حدی ناکام بماند.
کسانی که حجت الاسلام محمدرضا زائری را می شناسند، پیشاپیش می دانند که با چه کتابی طرفند. کتابی که نه بناست یک سره چشم به روی مشکلات و ناکامی های جمهوری اسلامی ببندد و قلم عفو به روی تمام خطاها بکشد، و نه بناست که مبانی و آرمان های انقلاب را زیر سؤال ببرد و انتقادهای خود را از منظری جناحی یا سیاسی بیان کند. هنر نویسنده همین جاست که توانسته با توجه ـ و علاقه ـ به مبانی و آرمان های انقلاب اسلامی، موارد تخطی مسئولین از این آرمان ها و ارزش ها را واکاوی کند. می توان گفت زائری در این مسئله کاملاً موفق عمل کرده است. دیگر نقطۀ قوت کتاب را می توان این مسئله دانست که در بازار کتاب، و در فضای فکری فعلی، اکثریت نقدها به جمهوری اسلامی از سوی منتقدانی است که چندان دل در گرو آرمان ها و ارزش های انقلاب ندارند و به بیان دیگر «نقد از بیرون» هستند؛ حال آن که «تقاطع انقلاب» یکی از معدود نمونه های موفّقِ «نقد از درون» در بازار کتاب امروزِ ایران است.
به هر روی، مطالعه کتاب «تقاطع انقلاب» نوشته محمدرضا زائری برای آنان که خواستار نگاهی انتقادیِ درون گفتمانی از مسائل و مشکلات جمهوری اسلامی هستند، خالی از لطف نخواهد بود.