کیسینجر ایران | نگاهی به «خاطرات سیاسی قوام السلطنه»

وقتی "قوام السلطنه" برای نخستین بار محمدرضا پهلوی را در مقام یک پادشاه دید به او گفت: «ماشاءالله چقدر بزرگ شده اید!»
این دیدار کوتاه پس از سال های دور و دقیقاً همین جملۀ کوتاهِ تحقیرآمیز کافی بود تا حس نفرت و کدورت از قوام را در دل شاه برای همیشه ماندگار کند. درست شبیه همان حسی که شاه نسبت به مصدق داشت. مسئله ای که از دید اطرافیان محمدرضا هرگز پنهان نمانده بود ¹ و رگه هایی از آن را در نامه نگاری های میان او و شاه در سال 1329 به خوبی می توان دید.
 البته مسئله دیگری هم این حس را تقویت می کرد؛ مسئله ای که در تاریخ معاصر، نام قوام السلطنه با آن گره خورده است: «مسئله آذربایجان». گره کوری که با زیرکی و از طریق مذاکره و گفت وگو با طرف خارجی (شوروی) به دست قوام گشوده شد. احمد قوام مشهور به قوام السلطنه را شاید بیشتر به خاطر همین نقش مؤثرش در حل مناقشۀ آذربایجان به "کیسینجر ایران" می شناسند. هرچند در کنار این خدمات، نقش او در سرکوب هواداران نهضت ملی نفت، از نقطه های سیاهِ کارنامۀ پنجمین دورۀ نخست وزیری اوست. اگرچه برخی معتقدند این مقابله نتیجۀ دسیسۀ پیچیده ای بود که علیه او تدارک شده بود.²
خاطرات قوام هم از جهت ویژگی های شخصیتی نویسنده و هم از این حیث که دربردارندۀ بازۀ زمانی مهمی از تاریخ ایران معاصر است، اهمیت زیادی دارد. تجربه های قوام به دلیل وسعت فعالیت های او، هم از نظر سیاست های داخلی و هم از نظر سیاست های خارجی عبرت آموز است. یکی از این تجربه های ارزشمندِ قوام در سپهر بین الملل که در روزگار ما نیز قابل توجه است، توجه به سیاست های خارجی و دوری از خیالات، اوهام خام و به عبارت روشن تر ساده اندیشی در این قبیل مسائل است. قوام در لابه لای یادداشت هایش به ما یادآوری می کند که:
«سیاست های خارجی با هرنوع وحدت و اتفاق کلمه ایرانی مخالف هستند و برای این که سیاستشان به بهترین نحو پیشرفت کند، همیشه کوشش می کنند که افراد مؤثر ایرانی را در حال نفاق و ضدّیت با یک دیگر نگاه دارند تا بتوانند بیشتر مقاصدشان را پیش برند.»
کتاب 348صفحه ای «خاطرات سیاسی قوام السلطنه» که در نوزده فصل به ضمیمۀ دو بخش تصویر و نمایه توسط نشر «معین» منتشر شده، خاطرات دورۀ چهارم نخست وزیری قوام السلطنه حدّ فاصل مهر 1324 تا آذر 1326 را دربرمی گیرد. این تاریخ را بر اساس تطبیق رویدادهای مذکور در یادداشت ها می توان فهمید و در مقدمۀ کتاب هیچ اشاره ای به آن نشده است. اساساً کتاب مقدمه ای ندارد تا اطلاعات نسخه شناسی پیرامون کمیت و کیفیت یادداشت ها، محل نگه داری آن، روش کار بر روی آن ها را برای مخاطب بیان کند؛ نقص بزرگی که خواننده را دچار سردرگمی و حیرت می کند، چراکه حتی معلوم نیست دقیقاً یادداشت های قوام از کدام فصل کتاب آغاز می شود. به هر حال این مسئله تازگی ندارد، چراکه میرزا صالح سال ها پیش نیز بخشی از خاطرات قوام را با عنوان «خاطره های وزیر کار قوام» چاپ کرد که بعدها معلوم شد در واقع این مجموعه خاطره ها و روزنوشت های احمد قوام بوده، نه وزیر کار او. به گفتۀ میرزاصالح، شرح این ماجرا که چه شد در آن سال خاطره های قوام با عنوان وزیر کار وی منتشر شد، طولانی است. غلام حسین میرزا صالح گفته که این خاطرات را که به شکل دست نویس بوده از سلیمان بهبودی، یکی از کارگزاران دوره پهلوی دریافت کرده است. به گفتۀ او قوام این یادداشت های روزانه را در مدت کوتاه اقامتش در پاریس نوشته بود؛ زمانی که از نخست وزیری، عزل و از ایران خارج شده بود.³

کتاب با مقاله ای به نام فردی ناشناس با عنوان «نظری به یادداشت های قوام السلطنه» آغاز می شود؛ مقاله ای که طبق توضحیاتی که در پاورقی آمده، حدود شصت سال قبل در هجده شمارۀ پراکنده از هفته نامۀ خواندنی ها منتشر شده است و حالا بدون هیچ تغییر و تنظیم مجددی به همان شکل در ابتدای کتاب درج شده است. در این مقاله خاطرات قوام به صورت مزجی (در هم آمیخته) شرح داده شده است. به این صورت که ابتدا توضیحات نویسنده و در ادامه بخش های مربوطه از میان خاطرات قوام السلطنه در کنار هم ذکر شده اند. همین به هم آمیختگی باعث شده تشخیص میان یادداشت های قوام و توضحیات نویسندۀ مقاله دشوار شود.

در این کتاب بیشتر با ماجراهای مربوط به فرقه دموکرات آذربایجان، مذاکرات با استالین درباره امتیاز نفت شمال و خروج نیروهای نظامی این کشور از ایران روبه رو می شویم. از بخش های مهم و بسیار جالب کتاب شرح سفر قوام به شوروی و دیدار او با استالین است. او در این باره می نویسد: «باید با کمال تأسف بگویم که این دو پیشنهاد [تخلیه فوری ایران و حل قضیه آذربایجان] چنان که منظور نظر من بود جلب توجه ژنرالیسم استالین را ننمود و در جواب اظهار داشتند آنچه موضوع تخلیه است، عجالتاً نمی توانیم و به موجب ماده ششم معاهدۀ 1921 حق داریم قوایی را در ایران نگاه داریم و اما در موضوع آذربایجان یک امر داخلی است که ما مداخله نداریم، ولی خودمختاری در آن جا چه ضرری دارد و مغایر با استقلال ایران نیست و اساساً ما نظر ارضی نسبت به ایران نداریم.»

بخش جالب دیگری از کتاب مربوط به راه اندازی سازمان مخفی از سوی قوام است؛ سازمانی که از اسرار آن حتی تا آخرین روز هم اطلاعات قابل اعتنایی منتشر نشد. وظیفه این سازمان مخفی، کسب خبر و خرید اطلاعات بود و مخصوصاً در همه احزاب و جمعیت ها، این سازمان مخفی اشخاصی را خریده بود تا به نفع قوام جاسوسی کنند.

1- مصدق و قوام را از خودش پایین تر فرض می کرد. عقده حقارت داشت. دائماً آن ها را تحقیر می کرد. (احسان نراقی؛ از کاخ شاه تا زندان اوین)

2- عبدالله شهبازی؛ مهرنامه، شماره 24، مرداد 1391، صص 114-118

3- http://tarikhirani.ir/fa/news/3740