8 کتاب برای آشنایی بیشتر با دکتر مصدق

14 اسفند سالروز درگذشت دکتر محمد مصدق، نخست ­وزیر ایران که در دوره‌ای پر فراز و نشیب از تاریخ یعنی دوران پهلوی و در بحبوحه جنگ سرد به عرصه سیاست قدم گذاشت، فرصتی برای بازخوانی زندگی و اندیشه­ این شخصیت پیچیده در تاریخ معاصر ایران است. 

او به عنوان رهبر نهضت ملی شدن صنعت نفت، جایگاهی ویژه در اذهان عمومی ایرانیان دارد اما با این وجود، در مورد شخصیت و عملکرد سیاسی او، نظرات متفاوتی وجود دارد. نکته مهم در مطالعه تاریخ، دوری از نگاه‌های سیاه و سفید و مطلق‌گرایانه است.  مصدق را نیز نه یک قهرمان بی‌نقص، و نه یک خائن تمام‌عیار، بلکه انسانی با نقاط قوت و ضعف، خدمات و اشتباهات متعدد می ­توان شناخت که باید با نگاهی عمیق و واقع‌بینانه به او نگریست. 

مصدق با مبارزات خود علیه استعمار انگلیس و در جهت ملی شدن صنعت نفت، غرور ملی را در ایرانیان زنده کرد و زمینه را برای بیداری و آگاهی عمومی فراهم ساخته و الهام­ بخش جنبش ­های آزادی ­خواهانه شد. اما در عین حال که خواهان استقلال ایران از نفوذ خارجی بود، برای برقراری روابط حسنه با آمریکا نیز تلاش می­نمود. این تناقض در سیاست خارجی او، منجر به چالش‌های بسیاری برای نهضت ملی شد که سرانجام نیز کودتای 28 مرداد 1332، نقطه پایانی بر دولت مصدق و نهضت ملی‌گرایی ایران بود. 

در کنار این امر، در حالی که ایشان از پیشگامان دموکراسی در ایران بود و برای آزادی و عدالت اجتماعی تلاش می‌کرد اما در مقاطعی از دوران نخست‌وزیری خود، اختیارات خود را افزایش داد که انتقاد برخی از طرفداران دموکراسی را به همراه داشت و از او تصویری، از مردی با صفات متضاد در اذهان شکل داد.

بررسی ابعاد مختلف زندگی و عملکرد ایشان و مطالعه منابع گوناگون با دیدگاه ­های متفاوت، می‌تواند در کنار درک عمیق­ و جامع ­تر، دریچه‌ای نو به سوی شناخت پیچیدگی‌های تاریخ سیاسی ایران در دوران پهلوی بگشاید. در ادامه به معرفی چند کتاب در این زمینه می ­پردازیم:

1. مصدق: سال­های مبارزه و مقاومت، غلامرضا نجاتی، نشر رسا

کتاب دو جلدی مصدق: سالهای مبارزه و مقاومت، داستان زندگی و مبارزات دکتر محمد مصدق را به تصویر می‌کشد. در جلد اول، نویسنده غلامرضا نجاتی به شرح دوران کودکی، جوانی و ورود مصدق به عرصه سیاست می‌پردازد. خواننده در این جلد شاهد مبارزات مصدق علیه استعمار و دیکتاتوری، از جمله مخالفت با قراردادهای نفتی و تلاش برای ملی شدن صنعت نفت خواهد بود. در جلد دوم، وقایع پس از ملی شدن صنعت نفت، از جمله کودتای 28 مرداد و محاکمه مصدق، بررسی شده و به پیامدهای نهضت ملی ایران و نقش آن در تاریخ معاصر ایران می‌پردازد. از ویژگی ­های برجسته­ این کتاب می ­توان به روایت دقیق و مستند از نهضت ملی ایران و استفاده از اسناد و تصاویر تاریخی اشاره نمود.

2. ایران بین دو کودتا، داریوش رحمانیان، سمت

کتاب ایران بین دو کودتا، تحولات ایران در دوره‌های پهلوی اول و دوم را از منظر سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بررسی می‌کند. این اثر که در انتشارات سمت به چاپ رسیده با رویکردی علمی و مبتنی بر منابع معتبر، به واکاوی وقایع مهمی نظیر کودتای 1299، اقدامات نوسازی رضاشاه، جنگ جهانی دوم، جنبش ملی شدن نفت، کودتای 28 مرداد و اقدامات دکتر مصدق می‌پردازد. نویسنده داریوش رحمانیان با نگاهی بی‌طرفانه و تحلیلی، به تشریح چرایی و چگونگی وقوع این رخدادها و تبیین پیامدهای آنها پرداخته است.

3. ایران بین دو انقلاب، یرواند آبراهامیان، نشر نی

یرواند آبراهامیان به عنوان یک تاریخ‌نگار و ایران‌شناس معروف شناخته می‌شود و کتاب‌های متعددی در زمینه تاریخ و فرهنگ ایران نوشته است. "ایران بین دو انقلاب" یکی از آثار معروف و تاثیرگذار اوست. این کتاب تحلیلی عمیق و دقیق از تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران در فاصله سال‌های 1285 تا 1357 ارائه می‌دهد. یکی از بخش‌های مهم این کتاب به بررسی نهضت ملی شدن صنعت نفت و نقش دکتر مصدق در آن اختصاص دارد.

آبراهامیان با جزئیات به زمینه‌های شکل‌گیری نهضت ملی، چالش‌ها و موانع پیش روی آن، و سرانجام کودتای 28 مرداد می‌پردازد. او همچنین نقش دکتر مصدق، به عنوان رهبر نهضت ملی را به طور دقیق مورد بررسی قرار داده و به شخصیت، اندیشه‌ها و عملکرد او پرداخته است. کتاب ایران بین دو انقلاب، نوشته یرواند آبراهامیان با ترجمه احمد گل محمدی  و  محمدابراهیم فتاحی در انتشارات نشر نی به چاپ رسیده است.

4. خاطرات و تالمات دکتر محمد مصدق، ایرج افشار، نشر علمی

کتاب خاطرات و تالمات دکتر محمد مصدق، به قلم ایرج افشار، شامل دو بخش است، بخش اول: شرح مختصری از زندگانی و نطق‌ها و بخش دوم: نوشته‌های دکتر مصدق و خاطرات ایشان از دوران کودکی تا زمان سقوط دولت. این کتاب منبعی است که در آن خاطرات دکتر مصدق به زبان خود ایشان روایت شده و روایتی دست اول از زندگی و اندیشه‌های ایشان ارائه می‌دهد.

اهمیت این کتاب به دلیل ارائه تصویری جامع از نهضت ملی شدن صنعت نفت، جزئیات و اطلاعات بسیاری را درباره نهضت ملی، چالش‌ها و موانع پیش روی آن، و نقش دکتر مصدق در رهبری این نهضت ارائه می‌دهد. لحن ساده و روان، ارائه جزئیات دقیق، و بیان دیدگاه‌ها و نظرات دکتر مصدق از نقاط قوت این کتاب است.

5. مصدق در پیشگاه تاریخ، محمود طلوعی، نشر علم

کتاب مصدق در پیشگاه تاریخ، به قلم محمود طلوعی نوشته شده و توسط نشر علم به چاپ رسیده است. این مجموعه گنجینه‌ای از مقالات، مصاحبه‌ها، یادداشت‌ها و اسناد مربوط به زندگی دکتر مصدق، نهضت ملی شدن نفت و کودتای 28 مرداد 1332 است که در چهار بخش مجزا ارائه شده است.

بخش اول به بررسی شخصیت و زندگی دکتر مصدق، نهضت ملی و کودتای 28 مرداد از زوایای مختلف پرداخته است. مقالات این بخش توسط نویسندگان برجسته نگاشته شده و تحلیل‌های عمیق و دقیقی از این دوره مهم تاریخی ارائه می‌دهد. بخش دوم شامل مصاحبه‌هایی با چهره‌های شاخص نهضت ملی است.

این مصاحبه‌ها روایتی شفاهی و دست اول از آن دوران را به خواننده ارائه می‌دهد و به درک عمیق‌تر مخاطب از وقایع و تحولات آن زمان کمک می‌کند. در بخش سوم نظرات مطبوعات و نویسندگان خارجی درباره دکتر مصدق و نهضت ملی گردآوری شده است. این بخش دیدگاه جهانی نسبت به این رویداد مهم تاریخی را نشان می‌دهد و به خواننده کمک می‌کند تا نهضت ملی را در بستر تحولات جهانی آن زمان مورد بررسی قرار دهد.

بخش پایانی کتاب مصدق در پیشگاه تاریخ، به اسناد و مدارک مربوط به کودتای 28 مرداد اختصاص دارد. گزارش محرمانه سیا، گزیده اسناد محرمانه مربوط به کودتا و تصاویر متعدد، تصویری دقیق و مستند از این رخداد تاریخی را به خواننده ارائه می‌دهد. این مجموعه با ارائه روایت‌های گوناگون، تحلیل‌های عمیق و اسناد معتبر، منبعی ارزشمند برای علاقه‌مندان به تاریخ معاصر ایران است. این مجموعه به خواننده کمک می‌کند تا درکی عمیق‌تر و جامع‌تر از این دوره مهم تاریخی به دست آورد.

6. کودتا، یرواند آبراهامیان، نشر نی

کتاب  کودتا 28 مرداد، سازمان سیا و ریشه های روابط ایران و آمریکا در عصر مدرن، اثر یرواند آبراهامیان، تاریخ‌نگار برجسته معاصر، روایتی مستند و دقیق از یکی از مهم‌ترین مقاطع تاریخ معاصر ایران، یعنی ملی شدن صنعت نفت تا کودتای 28 مرداد علیه دولت دکتر مصدق، ارائه می‌دهد. آبراهامیان در این اثر با اتکا به تحقیقات عمیق و اسناد و مدارک معتبر، نگاهی متفاوت به روایت‌های رسمی ارائه می‌دهد و زوایای پنهان و مغفول این رویداد مهم تاریخی را روشن می‌کند.

یکی از وجوه برجسته کتاب کودتا، بررسی نقش سازمان سیا در کودتا است. آبراهامیان با ارائه شواهد و مدارک مستند، نشان می‌دهد که چگونه سیا با همکاری عوامل داخلی، دولت مصدق را که به طور قانونی و با رای مردم انتخاب شده بود، سرنگون کرد. این موضوع، درک عمیق‌تری از ریشه‌های روابط پرتنش کنونی ایران و آمریکا به خواننده می‌دهد. این کتاب در 4 فصل به ملی شدن صنعت نفت، مذاکرات ایران و انگلستان، کودتا و پیامدهای آن می‌پردازد.

دیگر از ویژگی‌های برجسته کتاب کودتا، ارائه تصویری واقعی از دکتر مصدق است. آبراهامیان با پرهیز از قهرمان‌سازی و اسطوره‌سازی، چهره‌ای واقعی و انسانی از مصدق به خواننده ارائه می‌دهد.این اثر به دلیل ارزش علمی بالا، نگاه دقیق و موشکافانه، و روایت جذاب، مورد تحسین و استقبال تحلیل‌گران برجسته دنیا، از جمله نوآم چامسکی، قرار گرفته است.

کتاب کودتا 28 مرداد، سازمان سیا و ریشه های روابط ایران و آمریکا در عصر مدرن، با ترجمه محمدابراهیم فتاحی توسط نشر نی به چاپ رسیده است.

7. نقش سرویس ­های اطلاعاتی انگلیس و آمریکا در کودتای 28 مرداد 1332، علی ­اکبر عاصیان، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران

کتاب نقش سرویس های اطلاعاتی انگلیس و آمریکا در کودتای 28 مرداد 1332 به بررسی نقش سازمان‌های اطلاعاتی  اطلاعاتی انگلیس و آمریکا در کودتای 28 مرداد سال 1332 در ایران می‌پردازد. این اثر می‌تواند به فهم عمیق‌تری از رویدادهای تاریخی مهم در ایران کمک کند و نقش مهم سازمان‌های اطلاعاتی خارجی در این رویدادها را روشن‌تر کند.

کتاب نقش سرویس های اطلاعاتی انگلیس و آمریکا در کودتای 28 مرداد 1332، نوشته علی اکبر عاصیان است که در انتشارات موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران به چاپ رسیده است.

8. ناگفته­ هایی از دولت دکتر مصدق، دست ­نوشته ­های محمد ابراهیم امیر تیمور (کلالی)، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران

این اثر ضمن بیان خاطرات امیر تیمور، خواننده را با دیدگاه‌ها و عملکرد دکتر مصدق از نزدیک آشنا ساخته و به عنوان منبعی ارزشمند برای شناخت شخصیت و عملکرد دکتر مصدق و همچنین وقایع مهم پس از ملی شدن صنعت نفت، می پردازد و چالش‌های پیش­روی مصدق در دوران نخست وزیری، از جمله ناهمگونی وزیران کابینه، حزب توده و دخالت‌های خارجی را بیان می­دارد.

کتاب ناگفته هایی از دولت دکتر مصدق که دستنوشته های محمدابراهیم امیرتیمور (کلالی) است توسط مرتضی رسولی پور گردآوری شده است و در انتشارات موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران به چاپ رسیده است.