ژانر جنایی در مکتب پست مدرن | نقدی بر کتاب «زنده باد مرگ نارنجی» اثر فاطمه احمدی

فلسفه همیشه برای من یک غول بی شاخ و دم بوده و هست. کلاس های فلسفه چه دوران دبیرستان و چه دوران دانشجویی یکی از خسته کننده ترین و کسالت بارترین ساعت های عمرم بود. سر یکی از کلاس ها (مبحث جبر و اختیار) استاد که متوجه بی حوصلگی اکثر دانشجویان شده بود، با لحن تحکم آمیزی گفت: «شما باید در آینده طرفدار یکی از این نظریه ها باشید.» شانه بالا انداختم و با خودم گفتم: «جبر و اختیار هر دو به نسبتی در زندگی جریان دارند.» همان لحظه گمان می کردم آنچه که استاد از نسبت جبر و اختیار تدریس کرده، به طور مطلق صحیح است. اما بعد از سال ها متوجه شدم که من یک جبرگرا هستم؛ بدون اهمیت دادن به نظر فلاسفه. بعدها که مخاطب جدی ادبیات داستانی شدم، بعد ازمطالعۀ مکتب های ادبی هم مرتکب همان اشتباهی شدم که سر کلاس فلسفه مرتکب شده بودم. به گمانم مکتب های متأخرتر، مکاتب کامل تر و همه پسندتری هستند. اما این گمان هم دیری نپایید و از بین رفت. کم کم متوجه شدم که من طرفدار مکتب «رئالیسم» هستم. در واقع این علاقه در من یک امر ذاتی بوده و هست. حتی در دوران کودکی، تماشای انیمه هایی که شخصیت اصلی شان آدم ها بودند، برای من جذاب تر از تماشای دنیای فانتزی حیوانات بود.

 در عوض دوستی داشتم که به شدت طرفدار مکتب پست مدرن بود و مدام اعتراض می کرد که چرا داستان های ما به سمت ادبیات پست مدرن گرایش پیدا نمی کند. البته به گمانم از ادبیات پست مدرن فقط یک اسم شنیده بود، چون هیچ کدام از نشانه ها و نمادهای این مکتب در داستان هایش نمود نداشت. «در داستان های پست مدرن اساساً ما با طرحی مواجه نیستیم، به طوری که ظاهراً هیچ انسجام و نظمِ کلاسیک و حتی مدرنی در طرح دیده نمی شود. و اساساً شخصیت به مفهوم کلاسیک و مدرنیستی اش نداریم و شخصیت ها به صورتی کاریکاتورگونه در روایت حضور دارند. یکی دیگر از ویژگی های این سبک حضور مداوم نویسنده در متن داستان است.»

نه تنها من، یا همان دوستِ شیفتۀ این مکتب، بلکه اکثر نویسندگان ایرانی علاقه ای به خلق داستان پست مدرن ندارند. تعداد داستان های پست مدرن در ایران شاید به تعداد انگشتان دو دست هم نرسند. شاید کتاب «زنده باد مرگ نارنجی» اولین اثر "فاطمه احمدی" جدیدترین کتاب در این سبک باشد. این نویسندۀ جوان در اولین اثر خود، سراغ این سبک کم تر شناخته شده و کم تر آزموده شده، رفته است؛  سبکی که در واقع همۀ قاعده های مکتب کلاسیک را به هم می ریزد. در طی این سال ها با داستان نویسان نوقلم زیادی مواجه بودم که بدون هیچ آموزش یا مطالعه ای قصد داشتند آثار بکر و بدیع خلق کنند، بدون این که متوجه باشند در واقع دست به تکرار زده اند و آثارشان مشابه آثار ضعیف و پیش و پا افتادۀ قدما است. برای همۀ آن ها این خاطره را تعریف می کنم: «در یکی از جلسات شعرخوانی، پسر نوجوانی یک شعر سپید خواند. منتقد جلسه بعد از شنیدن شعر گفت: "کاملاً مشخص است که قبلاً در زمینۀ شعرِ کلاسیک فعالیت کرده ای. نه مثل عده ای که چون حوصلۀ آموختن ندارند، کلمات بی معنی را به نام شعر سپید کنار هم ردیف می کنند." » این موضوع دربارۀ نویسندۀ «زنده باد مرگ نارنجی» هم صدق می کند؛ نویسنده ای که تمام قواعد داستان کلاسیک و سبک ها و مکتب های مختلف را آموخته و حالا آگاهانه دست به خلق یک اثر متفاوت زده است. «زنده باد مرگ نارنجی» داستان دختری به نام "آتنه شریفان" است؛ دختر گمشده ای که بعد از پنج روز به خانه برمی گردد. خبر گم شدن آتنه شریفان در دنیای مجازی ترند می شود و کمپین هایی برای یافتن آتنه تشکیل می شود: «در تاریخ پنج اردیبهشت ماه هزاروسیصدونودوچهار، نویسنده ای به نام آتنه شریفان ناپدید شد. خبر گم شدنش در سرار ایران پیچید. گرچه هنوز هم کسی نمی داند کدام انسان وظیفه شناسی مسئول این اطلاع رسانی بود! و پلیس هم دست به کار شد. فضای مجازی هم، همچنان خودی نشان داد که دنیا به خود ندیده بود. و چه میراث گران بهایی است فضای مجازی. خداوندگارا؛ این بازار کسب و کار را پر رونق بفرما!» آتنه بعدها کتابی می نویسد که با گمانه زنی هایی به نظر می رسد داستان زندگی خودش باشد. کتاب به شدت پرفروش می شود و بازار شایعات داغ. آتنه تا دو سال هیچ خبرنگاری را نمی پذیرد. در نهایت بعد از دو سال حاضر به مصاحبه می شود. خبرنگار جوانی به نام "ماهان شاهرودی" برای این مصاحبه انتخاب می شود. ماهان قبل از مصاحبه شروع به خواندن کتاب می کند. در واقع مخاطب مشغول خواندن دو کتاب است. داستان «پنجِ منهای یک» به قلم آتنه شریفان و ماجرای آدم هایی که با این قصه درگیر هستند. ماهان کتاب را با تأمل می خواند و برای هر فصل یک گزارش مختصر می نویسد: «گزارش نهم... وضعیت: در حال خواندن رمان "پنجِ منهای یک"... توضیحات: مکالمۀ میان آرسینه و پیرزن ذهنم را درگیر خودش کرده است. به نظرم حرف های پیرزن شبیه به تهدید بود! از این همه تعلیق خسته شده ام. قرار است چه اتفاقی بیفتد؟ نیکی هم که می خواهد داستانی در مورد مرگ بنویسد. قرار است قهرمان داستانش با سرطان بجنگد و زنده بماند. کتاب "اگر شبی از شب های زمستان" را خوانده ام و اگر سر و کارمان با رمانی شبیه به آن باشد، کار بیخ پیدا می کند. امیدوارم آتنه شریفان، ایتالو کالوینه نشود!» حتماً تا این جا متوجه شده اید که به علاوه سبک خاص کتاب، با یک داستان معمایی هم مواجه هستیم. «زنده باد مرگ نارنجی» یک کتاب در ژانر جنایی ـ معمایی در مکتب پست مدرن است. شاید به نظر برسد معماگونه بودن و تودرتویی روایت ها باعث سخت خوانی داستان شده است، اما نگران نباشید. کتاب با نثر روان و خوش خوانی نوشته شده است. شاید در اوایل داستان حضور مداخله گرانۀ راوی (یکی از ویژگی های پست مدرن) کمی آزاردهنده باشد، اما در ادامه به این حضور عادت می کنید. راوی در این داستان در استخدام نویسنده است. نویسنده به جای این که خود در داستان حضور داشته باشد از یک راوی پرچانه بهره برده: «بی شک آتنه شریفان هم در رستۀ "عاشقان تعلیق" جای می گیرد. پس همۀ قلم به دستان، مبتلا به این مرض هستند. نمی دانستید مگر نه؟ طراحی تعلیق بجا و نگه دارنده، نوعی دیگرآزاری است.» نویسندۀ این کتاب نه تنها با اصول داستان نویسی آشنا است، بلکه اطلاعات عمومی بالایی دارد و در تمام داستان این اطلاعات را به نمایش گذاشته. از آشنایی با مکاتب ادبی گرفته تا اسامی مشاهیر و... .

در ابتدای این یادداشت اشاره کردم که به عنوان یک مخاطب، سبک و مکتب پست مدرن را نمی پسندم، اما هر سبکی قطعاً طرفداران خاص خودش را دارد؛ مخصوصاً اگر به اصول و قواعد سبک خود وفادار باشد. نویسندۀ کتاب «زنده باد مرگ نارنجی» داستانش را با وفاداری به طرح نوشته است؛ یک داستان جنایی ـ معمایی در مکتب پست مدرن.